متغیرها و عوامل موثر بر نقش آینده شیعیان عربستان

 ترتیب قدرت و توان شیعیان عربستان برگرفته از شیعیان منطقه است و هر چه شیعیان نفوذ بیشتری داشته باشند، به عنوان یک پشتوانه برای شیعیان شرق عربستان تلقی می شود...

 

پیشینه:

بعد از جنگ جمل و اتفاقات صدر اسلام‏‏‏‏ٌُ، حادثه کربلا و حوادثی که موجب صف بندی میان پیروان اهل بیت و سایر فرق اسلامی شد، شیعیان عربستان که در ابتدا جزو طرفداران و پیروان اهل بیت و به ویژه مولای متقیان علی (ع) بودند، رشد کرده و در جزیرة العرب و قسمت های شرق عربستان و شمال یمن (که در آن زمان کانون فعالیت اهل بیت بود)ساکن شدند‎؛ لذا در مناطقی مانند القطیف و الاحساء  و العوامیه و حتی مدینه، شیعیان عربستان حضور داشتند.

از سوی دیگر در کنار آنان فرقه های زیدیه، علویه و اسماعیلیه نیز که هوادارانی داشتند، به تدریج فعالیت خود را در قسمت های وسیعی از شرق عربستان و شمال یمن گسترش دادند. در شمال یمن اغلب زیدی ها حاضر بودند که طرفداران زید بن علی بودند که در حقیقت تا 1000 سال بعد بر یمن حاکمیت داشتند.

شیعیان شرق عربستان تا قبل از تشکیل رژیم عربستان سعودی مخصوصا در مدینه فعالیت گسترده ای داشتند. تشکیل وهابیت در عربستان توسط انگلیس، با هدف مقابله با سایر فِرَق اسلامی شکل گرفت و شیعیان به تدریج نفوذ خود را از دست دادند.

به این ترتیب، رژیم آل سعود بعد از شکل گیری به شدت شیعیان را به حاشیه راند و سرکوب کرد و تا کنون این سرکوب ها  ادامه دارد.

ترکیب جمعیتی شیعیان:

مجموعه شیعیان عربستان که در القطیف، ظهران ، العوامیه، الاحساء و حاشیه مدینه ساکن هستند، حدود 16 درصد از جمعیت 24 میلیونی عربستان را تشکیل میدهند. این تعداد با زیدی ها و هم چنین اسماعیلی ها و علوی ها در حدود 22 درصد از جمعیت کل عربستان را تشکیل می دهند.

بنابراین از جمعیت 24 میلیونی عربستان، حدود 7 میلیون آن ها را زیدی ها، علوی ها ، اسماعیلی ها و شیعیان تشکیل می دهند و این البته رقم بالایی است. از این تعداد، نزدیک به 5 میلیون شیعه دوازده امامی، و بقیه زیدی، علوی و اسماعیلی هستند. اسماعیلی ها حداکثر 7 امامی هستند، علوی ها به مولای متقیان ارادت می ورزند و زیدی ها 4 امامی هستند و شیعیان اثنی عشر  هم 12 امامی هستند.

ویژگی های شیعیان در عربستان:

حضور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شیعیان در عربستان:

حضور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شیعیان در عربستان بسیار کم رنگ است، چرا که رژیم آل سعود اجازه حضور شیعیان در ساختار قدرت را نمی دهد؛ به همین دلیل در طول سه دهه گذشته رهبران شیعیان تلاش کرده اند تا به نوعی در ساختار قدرت حضور پیدا کنند.

اگر عربستان در سیاست های خود نسبت به شیعیان تجدید نظر نکند، دست به آشتی ملی نزده و از آنان دلجویی نکند، در آینده بحران سیاسی فراگیری در رژیم آل سعود شکل خواهد گرفت که مهار کردن آن بسیار پرهزینه خواهد بود.

از سوی دیگر، در نتیجه تلاش های طایفه ی السدیری به منظور به حاشیه راندن شیعیان، آنان فرصت نیافته اند که در مسائل کلان، تصمیم گیری و مشارکت کنند؛ در نتیجه شیعیان اغلب در حاشیه بوده اند؛ و در کارهای فروشندگی و رانندگی فعالیت دارند. 

در همین راستا بیشتر شیعیان مدینه هم به عنوان نخاوله (افرادی که نخل دارند) معرفی شده  و در کارهای دستی و پایین دستی فعالیت دارند. 

ارتباط با بیرون عربستان:

نگاه شیعیان عربستان یک نگاه کاملا مذهبی و غیر ملی و بروندادی است؛ زیرا احساس می کنند عربستان آنها را به عنوان شهروند درجه دو به حساب می آورد؛  لذا گرایش آنان به مذهب تشیع خیلی افزون تر و بالاتر از گرایش به ملیت عربی است. از آنجا که شیعیان احساس می کنند عربستان به آنها به عنوان شهروند درجه دو نگاه می کند، لذا نگاهشان به خارج از مرزهای عربستان است.

هر چند تا قبل انقلاب اسلامی ایران شیعیان عربستان انسجامی نداشتند، ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی این وضعیت متفاوت شد. یعنی از آنجایی که احساس کردند که پایگاهی مانند جمهوری اسلامی ایران در منطقه پیدا کرده اند، توانستند به عنوان یک اقلیت منسجم، مطالبات خود را مطرح  و مرجعیت واحدی داشته باشند.

در واقع مرجعیتی که برای شیعیان به وجود آمد آنان را منسجم کرد و آنها توانستند مطالبات خود را به گوش حاکمیت برسانند. یعنی هر چند که در طول 30 سال گذشته همواره شیعیان عربستان سرکوب و به حاشیه رانده شده اند، ولی در مقایسه با 40 -50 سال گذشته، اکنون ساختار منسجم تری دارند.

جریانها و گروههای سیاسی مذهبی در داخل شیعیان عربستان:

شیعیان عربستان حزب خاصی ندارند و جنبه مرجعیت برای آنها مهم است. عربستان اجازه ی فعالیت سیاسی به شیعیان نمی دهد. لذا نمی توان گفت شیعیان عربستان احزابی دارند. با توجه به ممنوعیت فعالیت تشکلات، هیچ گونه حزب ی در عربستان وجود ندارد.لذا شیعیان به صورت تشکل مذهبی فعالیت  دارند و در حسینه های محدود خود فعالیت می کنند.

نقش آقای النمر و جایگاه او در بین شیعیان عربستان:

شیخ النمر، روحانی شیعه ی54 ساله، از سالها پیش به عنوان یکی از مراجع مذهبی - سیاسی شیعیان شرق عربستان مطرح شده و از محبوبیت  بسیار بالایی در شرق عربستان برخوردار است.

وی به به عنوان یک خطیب زبر دست و توانا، همواره یک منتقد آگاه و فعال ضد رژیم آل سعود تلقی می شود و سخنرانی ها ی آتشین وی علیه خاندان آل سعود موجب شده که این رژیم نسبت به تحرکات شیخ نمر النمر حساسیت نشان دهد. باقر النمر محبوبیت زیادی در مدینه و حتی در یمن و مناطق الاحساء و القطیف  دارد و دستگیری و حکم اعدام وی برای مقابله  با تحرکات این شیخ مبارز  بود.

ژئوپولتیک نقش شیعیان در عربستان:

حضور شیعیان در شرق عربستان کاملا پررنگ است. حضور شیعیان در کنار چاه ها و لوله های نفت عربستان که شاهرگ اقتصادی این کشور تلقی می شود، می تواند در آینده برای عربستان خطر آفرین باشد. به همین جهت رژیم حاکم با امکانات خود و با پشتوانه بین المللی همواره شیعیان را سرکوب کرده است.

نگاه پادشاهان و رهبران عربستان  در 30 سال گذشته به شیعیان:

حاکمیت عربستان، شیعیان را به عنوان شهروندان درجه دو (که همواره در تقابل با وهابیت است) نگاه می کند. همچنین همه ی کشورهای حوزه خلیج فارس نگاه طایفه ای نسبت به شیعیان دارند. همانطور که شیعیان بحرین (که 80 درصد جمعیت بحرین را تشکیل میدهند) مورد تبعیض قرار دارند و حاکمیت در دست اقلیت است، شیعیان عربستان هم هیچ گاه اجازه نیافته اند که در نیروهای مسلح، دستگاههای امنیتی و حتی در پست های بالای ادارات دولتی حضور داشته باشند. آنان بیشتر در کارهای پایین دستی، نخل داری و فعالیت های پایین اجتماعی حضور دارند. این تبعیض به حدی است که آل سعود حتی اجازه تحصیل در رشته های خاص را به شیعیان نمی دهد.

نوع نگاه جریان های داخل حاکمیت عربستان نسبت به شیعیان:

حاکمیت سعودیها به دو قبیله ی السدیری و الشمری خلاصه می شود؛ و این دو طایفه قدرتمند، ابزارهای قدرت را در دست گرفته اند.

طایفه السدیری بیشتر وهابی بوده و در کارهای فرهنگی، نیروهای مسلح و امنیتی فعال هستند؛ اما چون در درون طایفه الشمری که فعالیت های اقتصادی و اطلاع رسانی را در اختیار دارند، مذاهب اسلامی مانند زیدی ها، اسماعیلی ها و علوی ها حضور دارند، بنابراین گرایش نسبتا بازتری نسبت به شیعیان دارند.

به عبارتی السدیری ها دشمنی آشکاری با شیعیان دارند و در رقابت شدید با الشمری هستند. این دو قبیله همیشه سعی می کنند همدیگر را از ساختار قدرت حذف کنند و تقابل این دو قبیله بزرگ در عربستان همواره حتی تا درگیری های محدود هم پیش رفته است.

بیداری اسلامی و جریانهای درونی شیعیان در عربستان:

حمایت قدرت های سلطه گر بین المللی از عربستان دست این کشور را برای سرکوب شیعیان و مخالفین خود باز گذاشته است و اگر روزی این حمایت برداشته شود، مخالفان امکان و فضای بازتری برای ابراز مخالفت خود خواهند داشت.

بیداری اسلامی در یمن تاثیر بیشتری نسبت به عربستان داشت. شیعیان حوثی از زیدی ها تشکیل می شود و حدود 60 درصد از جمعیت یمن را تشکیل می دهند. در این بین، دست شیعیان حوثی برای فعالیت سیاسی، بازتر از شیعیان شرق عربستان است.

البته در طول سال های اخیر شیعیان عربستان با برگزاری تظاهرات پراکنده در مناطق ظهران، القطیف، الاحساء و العوامیه، بعد از جریان های خیزش عربی از سال 2011، تلاش کردند تا از طریق راهپیمایی ها و اعتراضات، به نوعی در ساختار قدرت مشارکت داشته باشند؛ ولی از آنجایی که دستگاههای امنیتی عربستان به شدت نسبت به فعالیتهای سیاسی شیعیان حساس است، لذا همه شیعیان مخالف را سرکوب کرد و شمار زیادی از جوانان شیعه را دستگیر و به زندان افکند.

متغیرها و عوامل موثر بر نقش آینده شیعیان عربستان

نقش نیروهای بین المللی:

نگاه نیروهای بین المللی و سازمان های دفاع از حقوق بشر نسبت به شیعیان عربستان، مثبت نیست. عربستان سعودی با دلارهای خود در همه ی سازمان های مدعی حقوق بشر نفوذ فوق العاده ای دارد و لذا در طول سالهای گذشته، علی رغم سرکوب شیعیان در عربستان و بحرین،  سازمان های مدعی حقوق بشر در مقابل این سرکوب ها سکوت اختیار می کنند. این نشان می دهد که نگاه این سازمان ها نسبت به شیعیان منصفانه نیست.

رویکرد قدرتهای دیگر بین المللی مثل چین و روسیه به حضور شیعیان در عربستان:

روسیه و چین نگاه خنثی نسبت به شیعیان و مذاهب زیر مجموعه های اسلام دارند؛ آنها خود را درگیر این مسائل نمی کنند؛ ولی نگاهشان نسبت به شیعیان بهتر از نگاه به اهل سنت است. وجود میلیون ها مسلمان سنی در چین و میلیون ها مسلمان در آسیای میانه و کشورهای زیر مجموعه ی سابق شوروی موجب شده که روسیه و چین نسبت به مسلمانان افراطی در منطقه نگاه منفی داشته باشند، ولی نسبت به شیعیان نگاهی نسبتا مثبت تر دارند.

شیعیان عربستان و استفاده از رویکردهای سخت افزاری و ایفای حقوق خود:

شیعیان عربستان سعی می کنند از طریق تظاهرات مسالمت آمیز حقوق خود را طلب کنند؛ اما اگر عربستان بخواهد همچنان به سرسختی ادامه دهد، ممکن است شیعیان عربستان از ابزارهای خشونت آمیزی استفاده کنند. البته حمایت قدرت های سلطه گر بین المللی از عربستان دست این کشور را برای سرکوب شیعیان و مخالفین خود باز گذاشته است و اگر روزی این حمایت برداشته شود، مخالفان امکان و فضای بازتری برای ابراز مخالفت خود خواهند داشت.

به دلیل هم پیمانی با آمریکا و غرب، عربستان اکنون برای سرکوب شیعیان مشکلی ندارد؛ ولی اگر روزی غرب و آمریکا با عربستان  مشکل پیدا کنند، قطعا به سود شیعیان خواهد شد.

تاثیر رابطه ایران و عربستان بر شیعیان:

بهبود رابطه عربستان و ایران طبیعتا به بهتر شدن وضعیت شیعیان عربستان منجر می شود؛ اما اگر اختلافات بین دو کشور تشدید شود، عربستان به سرکوب شیعیان متوسل می شود به طوری که حکم جدید درباره شیخ نمر النمر ناشی از خشم عربستان از ایران، عراق و ملت سوریه و لبنان و شکست های عربستان در عراق و سوریه  است. در این بین بهبود روابط تهران و ریاض قطعا به نفع شیعیان عربستان خواهد بود.

حکم اعدام نمر النمر  و تاثیری در آینده شیعیان عربستان:

به نظر می رسد عربستان سعی کرد از طریق صدور این حکم، به نوعی از شیعیان باج گیری و از این اهرم به عنوان ابزار فشار علیه آنان بهره برد. ضمن اینکه صدور این حکم پیامدهای منفی در روابط ایران با عربستان در برداشت.

نتیجه گیری:

پیروزی حوثی ها در یمن، قدرت یافتن شیعیان عراق و افزایش قدرت حزب الله، افزایش توان جمهوری اسلامی ایران و پیروزی احتمالی بشار اسد (به عنوان یک شخصیت علوی و شیعه) می تواند تاثیر مستقیمی بر تحرکات شیعیان عربستان داشته باشد.

یعنی هر چند عربستان سعی در مهار شیعیان و نفوذ شیعیان در مناطق مختلف خاورمیانه دارد، اما اگر اقتدار شیعیان در جهان و منطقه افزایش پیدا کند، قطعا در افزایش توان شیعیان عربستان تاثیر خواهد گذاشت.

به این ترتیب قدرت و توان شیعیان عربستان  برگرفته از شیعیان منطقه است و هر چه شیعیان نفوذ بیشتری داشته باشند، به عنوان یک پشتوانه برای شیعیان شرق عربستان تلقی می شود. در این راستا اگر عربستان در سیاست های خود نسبت به شیعیان تجدید نظر نکند، دست به آشتی ملی نزده و از آنان دلجویی نکند، در آینده بحران سیاسی فراگیری در رژیم آل سعود شکل خواهد گرفت که مهار کردن آن بسیار پرهزینه خواهد بود.

به دلیل حضور شیعیان در قسمت های مهم اقتصادی شرق عربستان و حضور 30 درصد از نیروهای شرکت آرام کو ( و تاسیسات نفتی) در شرق عربستان و ظهران، آسیب پذیری حاکمیت را افزایش می دهد. در این میان در صورتی که روابط ایران و عربستان بهبود پیدا کند، متقابلا وضعیت شیعیان عربستان هم بهبود خواهد یافت. اکنون اختلافات پشت پرده ای بین اروپا و عربستان وجود دارد و وضعیت حقوق بشر موجب خواهد شد که غرب در آینده، فاصله خود را با عربستان افزایش دهد.

در واقع اگر روابط غرب و آمریکا با عربستان هم دچار مشکلاتی شود و فاصله بین غرب و عربستان افزایش پیدا کند، این امر میتواند موجب تضعیف آل سعود شود و ریاض مجبور خواهد شد برای آرام کردن شیعیان، به آنها امتیاز دهد.

این متن از گفتگو  با دکتر هانی زاده استخراج شده است

دکتر حسن هانی زاده

کارشناس خاورمیانه

برکرفته از سائق