شهید محمد باقر صدر؛ کلید گمشده تمدن نوین اسلامی

شهید سید محمد باقر صدر، از علمای اسلامی است که در زمینه فقه، اقتصاد و بانکداری تالیفاتی دارند و آرائ و افکار ایشان هنوز مورد وثوق و تاکید است. دیدبان به مناسبت سالروز شهادت ایشان به بررسی ابعاد شخصیتی این عالم بزرگ می پردازد...  

دیدبان: سید محمد باقر صدر، عالم مجاهد و شهید کمتر شناخته شده ای است که با وجود نظریات و اقدامات عظیم خود در راستای طرح ریزی تمدن نوین اسلامی آنچنان که شایسته است مورد توجه قرار نگرفته اند. در این مختصر کلام سعی داریم ویژگی هایی که سبب می‌شود ایشان به عنوان یک الگوی تمام و کمال – چه از نظر علمی و چه از نظر مشی عملی- در راه احیای تمدن اسلامی شناخته شوند را مورد بررسی قرار دهیم.

 

"سید محمد باقر صدر" در سن 5 سالگی، در کنار برادر بزرگش "سید اسماعیل صدر

مروری گذرا بر زندگی شهید

ایشان در 25 ذیقعده سال 1353 قمری در کاظمین متولد شده و به واسطه نبوغ خارق العاده خود دروس سطح را، بدون استاد ، تا سن13 سالگی به اتمام رساندند و از آن پس راهی نجف می‌شوند و در دروس خارج فقه و اصول آیت الله شیخ محمدرضا آل یاسین و آیت الله سید ابوالقاسم خویی حضوری فعال و عالمانه به هم می‌رسانند. ایشان در همان دوران نوجوانی به درجه ی اجتهاد می رسند. در سن 25 سالگی درس خارج اصول و در 26 سالگی درس خارج فقه آیت الله خویی را ترک کرده است. از 25 سالگی به تدریس خارج اصول و از 28 سالگی به تدریس خارج فقه می‌پردازند. ایشان از همان دوران جوانی دست به قلم شده و در حوزه هایی چون منطق و تاریخ اسلام دارای تالیفاتی هستند. اثر مهم این دوره کتاب «فدک فی التاریخ» است که به سبب غنای علمی اش تبدیل به یکی از کتب مرجع در این حوزه شد. ایشان پس از وفات آیت الله حکیم، پیش از رسیدن به 40 سالگی، به مرجعیت رسیده و از مقلدین زیادی برخوردار بودند. و سرانجام در سن 46 سالگی به واسطه مبارزات سیاسی توسط رژیم خون خوار بعث و به دستور صدام به شهادت رسیدند. صدام در مورد علت این اقدام خود می گوید:" ما سید صدر را کشتیم تا یک خمینی دیگر در عراق پیدا نشود."

آیات عظام سید علی حسینی سیستانی، شهید سید محمدباقر صدر، سید جمال الدین خوئی و سید صالح الخرسان

آیات عظام سید علی حسینی سیستانی، شهید سید محمدباقر صدر، سید جمال الدین خوئی و سید صالح الخرسان

 

جامعیت علمی

ایشان در حوزه ی مطالعات اسلامی رایج در حوزه های علمیه در عالی ترین سطح قرار می گیرند. در واقع ایشان در علم اصول خود دارای مکتب اصولی خاص خود می باشند. نکته ی دیگر در مورد درس خارج اصول ایشان اینکه در مباحث خود از فلسفه تحلیلی معاصر خود نیز بهره برده و آنها را طرح و نقد می نمایند. نکته ای که در تقریرات آیت الله هاشمی شاهرودی از دروس خارج اصول ایشان با عنوان «بحوث فی علم الاصول» به آن دیده می شود. ابداعات و روشن بینی های ایشان در علم فقه و تاریخ اسلام نیز امری آشکار است. ایشان به مباحث رایج در حوزه علمیه اکتفا ننموده و در حوزه هایی چون فلسفه، معرفت شناسی( نوشتن اثر پر آوازه الاسس المنطقیه للاستقراء در این رابطه می باشد.)، اقتصاد، جامعه شناسی، سیاست و فلسفه تاریخ به نظریه پردازی پرداخته است.

 

مجاهدت علمی

ایشان با وجود نبوغ ویژه ای که دارا بودند، حقیقتا یک مجاهد در حوزه ی علم نیز می باشند. به صورتی که معروف است ایشان روزانه 16 ساعت فعالیت مفید علمی داشته و به خوق خودشان در دوران طلبگی به اندازه یپنج طلبه پرکار در می خوانده اند.

 

فعالیت های سیاسی-اجتماعی

شهید صدر در کنار فعالیت های علمی خود هرگز دست از فعالیت های سیاسی اجتماعی بر نمی دارند. در تاسیس "جمعیت العلماء" نقش داشتند . در سال 1377 قمری حزب "الدعوه الاسلامیه" را تاسیس کردند. پس از آنکه به مرجعیت می رسند با دادن فتاوای مختلف علیه رژیم بعث اقدامات انقلابی خویش را درک می کنند. فتوای حرمت پیوستن به حزب بعث را صادر نمودند و چندی بعد فتوا می دهند که « بر همه ملت مبارز و مسلمان عراق واجب کفایی است که به قیام مصلحانه علیه حزب بعث و سردمداران آن دست زنند... »

 

وجه ممیزه شهید

به گزارش دیدبان نکته اساسی که باعث تمایز ویژه ایشان می شود، اینکه به خوبی مقتضیات تمدنی روزگار خود را درک کرده و سلطه تمدنی غرب را احساس می نمایند. مباحث ایسم های رایج را دانسته و نقاطی را که هدف گرفته اند می شناسد. از طرف دیگر کاملا به ظرفیت تفکری اسلام اشراف داشته. و مقتضیات دنیای جدید و فعالیت های لازم اسلامی را می داند. و همین امر است که سبب می شود تا ایشان با وجود عمر کوتاه خود به مباحثی خارج از مباحث رایج در حوزه های علمیه روزگار خود بپردازد. از همین روست که برای اولین بار در تاریخ تشیع به صورت نظام وار به بحث از اقتصاد اسلامی می پردازد و کتاب « اقتصادنا» را به رشته تحریر در آورده و در امتداد آن این نظام اقتصادی را با کتبی همچون «البنک لاربوی» کامل تر می نماید. کاری که ایشان در « فلسفتنا» و انجام می دهند نیز به همین صورت می باشد.

 ایشان وقتی انقلاب اسلامی پیروز می شود از آنجا که مستلزمات اندیشه ای یک نظام سیاسی شیعه را به خوبی درک می کنند مجموعه ای شش جلدی تحت عنوان «الاسلام یقود الحیاه» را به رشته تحریر در می آورند و در آن به مباحثی حیاتی همچون قانون اساسی، اقتصاد جامعه اسلامی، منابع قدرت دولت اسلامی و ... می پردازد.

ایشان نیاز به مفهوم سازی بر اساس مبانی اسلامی در نظام جمهوری اسلامی را به خوبی درک کرده و لذا به دنبال طرح ریزی روشی می باشند تا به کمک آن بتوان سراغ قرآن کریم رفته و «تبیان لکل شیء» بودن آن را ظاهر کرده و دست به مفهوم سازی زد. به همین دلیل در میان بهت شاگردان درس خارج فقه خود را تعطیل کرده و تلاش می نمایند روش فهم موضوعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی ... از قرآن کریم را مطرح نمایند. ایشان این روش را تحت عنوان روش تفسیر توحیدی (البته نه به معنای یگانگی خدا) ذکر می نمایند. به این معنا که پژوهشگر روی موضوعی از موضوعات انسانی متمرکز شده وتلاش می نماید تا قرآن را به تکلم وا داشته (استنطاق می کند) و پاسخ سوالات خود را بیابد.( دقت شود که این روش با روش تفسیر موضوعی متفاوت است. برای مطالعه می توان به کتاب «مدرسه القرآنیه» شهید مراجعه نمود.) ایشان در آن دوره کوتاه پیش از شهادت پش از بحث از مباحث روشی می خواهند وارد موضوعات شوند که متاسفانه تنها یک موضوع یعنی بررسی سنن تاریخی در قرآن را می توانند بررسی نمایند. چراکه کمی بعد به شهادت می رسند. ایشان در مورد اهمیت این سلسله از مباحث خود و ذکر چرایی تعطیلی درس خارج فقه می فرمایند: «برای من تدریس و تألیف و تحقیق، صورت حرفه و هدف در زندگی ندارد، بلکه ادای وظیفه شرعی به هر نحو ممکن برای من از همه چیز مهم تر است. امروز در این برهه از تاریخ اسلام و مسلمین، که انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی پیروز شده و پوزه قدرتهای شیطانی شرق و غرب را به خاک مالیده و امت اسلام را در سرتاسر دنیا بیدار کرده است، من وظیفه خود می دانم که با تفسیر قرآن، افکار مردم مسلمان عراق را آگاه و آرمانهای انقلابی اسلام را مطرح نمایم و با بیان مفاهیم شورآفرین، حماسی و اجتماعی قرآن کریم، دلها را برای پیوستن به انقلاب اسلامی ایران آماده کنم... از طرفی، درس خارج فقه و اصول، بیش از حد لازم در حوزه گفته می شود، اما جای تفسیر قرآن سخت خالی است.»

 

 عرض ارادت سید محمد تیجانی، نویسنده کتاب "آنگاه که هدایت شدم"، به شهید محمد باقر صدر

نکته آخر

در آخر باید به این ویژگی از آثار شهید صدر اشاره نمود که ایشان تنها به ذکر یک اصول کلی در مباحث اجتماعی اکتفا نکرده بلکه وارد مصادیق شده و به صورت مصداقی وارد بحث دقیق علمی شده اند. دیدبانمعتقد است که به طور مثال در مورد مباحث نظام اقتصادی اسلام ایشان به ذکر یک اصول کلی اکتفا ننموده بلکه پس از نقد مکاتب مارکسیستی و سرمایه داری و ذکر مباحث مبنایی وارد مسائل دشوار این حوزه مثل بحث بانکداری و مسئله ربا شده و تلاش می نماید تا به مسائل واقعی بپردازد.

در انتها قسمتهایی از متن پیام تسلیت امام خمینی پس از شهادت شهید صدر ذکر شده است که خود نشان از جایگاه والای این شهید مجاهد می باشد.

 " بسم اللَّه الرحمن الرحیم‏

   إنا للَّه و إنا إلیه راجعون‏

   با کمال تأسف حسب گزارش جناب آقاى وزیر خارجه که از منابع متعدده و مقامات کشورهاى اسلامى به دست آورده است و حسب گزارشاتى که از منابع دیگر به دست آمد. مرحوم آیت اللَّه شهید سید محمد باقر صدر و همشیره مکرمه مظلومه او- که از معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود- به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشى به درجه رفیعه شهادت رسیده‏اند. شهادت ارثى است که امثال این شخصیتهاى عزیز از موالیان خود برده‏اند؛ و جنایت و ستمکارى نیز ارثى است که امثال این جنایتکاران تاریخ از اسلاف  ستم پیشه خود مى‏برند. شهادت این بزرگواران که عمرى را به مجاهدت در راه اهداف اسلام گذرانده‏اند به دست اشخاص جنایتکارى که عمرى به خونخوارى و ستم‏پیشگى گذرانده‏اند عجیب نیست؛ عجب آن است که مجاهدان راه حق در بستر بمیرند و ستمگران جنایت پیشه، دست خبیث خود را به خون آنان آغشته نکنند. عجب نیست که مرحوم صدر و همشیره مظلومه‏اش به شهادت نایل شدند؛ عجب آن است که ملتهاى اسلامى و خصوصاً ملت شریف عراق و عشایر دجله و فرات و جوانان غیور دانشگاهها و سایر جوانان عزیز عراق از کنار این مصایب بزرگ که به اسلام و اهل بیت رسول اللَّه- صلى اللَّه علیه و آله- وارد مى‏شود بى‏تفاوت بگذرند و به حزب‏ ملعون بعث فرصت دهند که مفاخر آنان را یکى پس از دیگرى مظلومانه شهید کنند. و عجبتر آنکه ارتش عراق و سایر قواى انتظامى آلت دست این جنایتکاران واقع شوند و در هَدم اسلام و قرآن کریم به آنان کمک کنند... .

این جانب براى بزرگداشت این شخصیت علمى و مجاهد، که از مفاخر حوزه‏هاى علمیه و از مراجع دینى و متفکران اسلامى بود، از روز چهارشنبه سوم اردیبهشت به مدت سه روز عزاى عمومى اعلام مى‏کنم، و روز پنجشنبه چهارم اردیبهشت را تعطیل عمومى اعلام مى‏نمایم، و از خداوند متعال خواستار جبران این ضایعه بزرگ و عظمت اسلام و مسلمین مى‏باشم. و السلام على عباد اللَّه الصالحین.

دوم اردیبهشت 59

روح اللَّه الموسوی الخمینى‏ "

منبع : دیدبان