سناریوهای احتمالی علیه عراق

حمله داعش به عراق، نتیجه تجمیع اهداف برخی گروه های داخلی عراق و کشورهای منطقه ای و فرا منطقه ای بود. این حمله که منجر به بروز بحران در عراق شد به دنبال خود سناریوهای مختلفی را برای عراق دارد، در زیر به بررسی این سناریوهای احتمالی پرداخته می شود...

 

مقدمه

سه شنبه هفته پیش به یکباره خبرگزاری ها و رسانه های جهان خبر سقوط استان نینوا دومین استان بزرگ عراق و همچنین خبر سقوط شهر موصل یعنی سومین شهر بزرگ عراق را مخابره کردند. این خبر برای بسیاری از تحلیل گران عرصه ی سیاست دخلی و خارجی شوک آور و غیر قابل پیش بینی بود. ابعاد این واقعه هر چه از آن می گذرد نشان از یک تدارک عمیق و عقبه ی فکری و لجستیکی دارد که ثمره ی ماه ها تلاش فکری و اقدام عملی است و بی شک در این واقعه از داخل و خارج عراق به این وضعیت دامن زده اند. از این رو به نظر می رسد آنچه که امروزه در عراق اتفاق می افتد تنها حمله ی گروه اندکی از شبه نظامیان مسلح به یک کشور و دولت مستقر نیست و تحولات و سناریوهای مختلفی در حال وقوع است اما این سناریوها چست؟ قبل از پرداختن به سناریوهای محتمل باید به چند سوال زیر پاسخ داد.

الف.چرا عراق؟

اینکه چرا جهت بحران های منطقه ای به سمت عراق کشیده شد؛ تحلیلی مهم و عمیق می طلبد. درست زمانی که روسیه رنگ آرامش می بیند کشور دیگری در محور مقاومت و جزو کشورهای هم پیمان نزدیک به ایران یعنی عراق دچار بلای نظامیان داعش و تروریست ها می شود. طرح این مسائل نشان از برنامه ای کلان تر می دهد و ما را از تحلیل های سطحی تر دور می کند. اما به نظر می رسد اتاق فکر جنگ علیه عراق حساب شده پا به میدان گذاشته است. چرا که:

الف.1. عراق تازه از یک انتخابات نفس گیر آزاد شده و در تکاپوی تشکیل دولت ائتلافی بود. در این انتخابات گروه های شیعی توانستند اکثریت کرسی های پارلمان را کسب کنند و از طرف دیگر لیست نوری المالکی نخست وزیر فعلی عراق توانست بیشترین کرسی های پارلمان را به خود اختصاص دهد. این پیروزی در حالی بود که نوری المالکی چندان در میان نخبگان سیاسی اهل سنت و گروه کرد محبوب نبوده و از پیروزی وی خوشحال نشده بودند.

الف.2. در ادامه ی تحلیل وضعیت داخلی عراق؛ اقلیم کردستان نیز رابطه ی خوبی با دولت مرکزی نداشته و پیروزی نوری المالکی را به ضرر خود محاسبه کرد. چاه های نفت مناطق اقلیم کردستان، خودمختاری های خلاف دولت فدارل عراق همچنان از موارد اختلافی دولت مرکزی و اقلیم کردستان محسوب می شود که در این بحران عراق خود را نشان داد. شاید یکی از دلایل ابعاد یافتن حمله علیه بغداد به دلیل شانه خالی کردن اقلیم کردستان از وظایف ملی و میهنی خود در قبال دولت مرکزی یعنی بغداد بود.

الف.3. گروه های اهل سنت عراق که بعد از سقوط صدام از قدرت اصلی دور شدند؛ در لوای این حمله شبه نظامیان تلاش دارند بر خلاف سهم جمعیتی خود سهم بیشتری از قدرت مرکزی را به دست بگیرند. اقلیتی که که در دوران صدام توانستند برای سالیانی طولانی بر اکثریت حکومت کنند. در این بین نقش اسامه النجیفی رئیس پارلمان عراق بیش از پیش مشخص است.

الف.4. همچنین عراق در ماه های قبل از انتخابات با تحریک برخی از کشورهای منطقه ناآرامی و اعتراض هایی نسبت به دولت مرکزی را تجربه کرده بود. استان های صلاح الدین، نینوا،‌ الانبار به عنوان استان های که اهل سنت در آن اکثریت دارند نسبت به تصمیمات دولت مرکزی اعتراض داشته اند. از این رو کشورهای منطقه تلاش کردند با استفاده از گروهک های مسلح اجاره ای برای بهره برداری از این فرصت فشار را بر دولت مرکزی بیشتر کرده و به یکی از اهداف خود برسند، اهدافی نظیر سقوط دولت نوری المالکی، تضعیف دولت نوری المالکی برای گرفتن امتیارات بیشتر از دولت مرکزی و همچنین بیشتر کردن سهم ها در قدرت سیاسی.

ب.چرا داعش؟

داعش مجموعه ای از نظامیان بعثی، تبعه های کشورهای اسلامی و عربی نظیر اردن‌، عربستان، افغانستان، پاکستان، لیبی و .. است که به صورت اجاره ای متناسب با اهداف سفارش دهندگان در منطقه حضور داشته و دست به عملیات نظامی می زنند. این گروه تروریستی که در ابتدا شاخه ای از القاعده تلقی می شد به عنوان عقبه ی نظامی جبهه ی ضد سوری از طریق مرزهای ترکیه و اردن وارد سوریه شدند و در قسمت شرق سوریه و مناطق سنی نشین پیشروی داشته و به دنبال تصرف دمشق بودند. آمریکا و عربستان و قطر مهم ترین کشورهای پشتیبان آنان بوده و به تجهیز آنان پرداختند اما با شکل گیری تحولات جدید درباره ی سوریه و همچنین تقویت جبهه موافق سوریه در عرصه ی بین الملل، فشار نظامی گروه های ضد سوری نتیجه نداده و داعش مجبور به عقب نشینی در مناطق مختلف سوریه توسط ارتش سوریه شد. هر چند آمریکا و کشورهایی نظیر ترکیه و عربستان و قطر بارها تلاش کردند از طریق ترور بشار اسد و یا دخالت نظامی بیرونی تحولات سوریه را به نفع خود رقم بزنند اما استقامت بشار اسد و برگزاری انتخابایت در سوریه اوضاع را به نفع گروه های موافق سوریه تغییر داد.

داعش که مخفف عبارت «دولت اسلامی در عراق و شام» است هر چند در ظاهر تلاش می کند تا به عنوان یک گروه فکری و مذهبی خود را نشان دهد، اما قرائن مختلف وجود دارد که این گروه تروریستی واسطه ای بیش نبوده و بیشتر نقش اجاره ای دارد و دشمنان اصلی سوریه و عراق در لایه های بعدی حضور دارند. مقام معظم رهبری نیز در مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی (ره)؛ این گروه را دشمن اصلی قلمداد نکردند. " امروز یک عده‌اى در بخش هاى مختلف دنیاى اسلام به‌نام گروه‌هاى تکفیرى و وهابى و سَلَفى، علیه ایران، علیه شیعه، علیه تشیع، دارند تلاش می کنند، کارهاى بدى می کنند، کارهاى زشتى می کنند؛ اما اینها دشمن هاى اصلى نیستند؛ این را همه بدانند. دشمنى می کنند، حماقت می کنند اما دشمن اصلى، آن کسى است که اینها را تحریک میکند، آن کسى است که پول در اختیارشان میگذارد، آن کسى است که وقتى انگیزه‌ى آنها اندکى ضعیف شد، با وسایل گوناگون آنها را انگیزه‌دار می کند؛ دشمن اصلى، آن کسى است که تخم شکاف و اختلاف را بین آن گروه نادان و جاهل، و ملت مظلوم ایران مى‌افشاند؛ اینها آن دست پنهانِ سرویس‌هاى امنیتى و اطلاعاتى است. لذا ما مکرر گفته‌ایم این گروه‌هاى بى‌عقلى را که به نام سَلَفى‌گرى، به نام تکفیر، به نام اسلام با نظام جمهورى اسلامى مقابله می کنند، دشمن اصلى نمی دانیم؛ ما شما را فریب‌خورده میدانیم؛ ... اما معتقدیم اینها دشمنان اصلى نیستند، فریب‌خورده هستند. دشمن اصلى آن دشمن پشت پرده است، آن دست نه‌چندان پنهانى است که از آستین سرویس‌هاى امنیتى بیرون مى‌آید و گریبان مسلمانان را می گیرد و آنها را به جان هم مى‌اندازد." (بیانات در تاریخ 14/3/1393)

از این منظر باید منتظر چرخش حضور نظامیان داعشی در دیگر کشورهای منطقه نظیر لبنان، افغانستان و یا ایران بود.

ج.کدام کشورها و چرا؟

کدام کشورهای منطقه ای یا فرا منطقه ای ناامنی و ناآرامی در عراق سود می برند و دنبال چه اهدافی هستند؟

 به نظر می رسد کشورهای مختلف منطقه ای و فرا منطقه ای در سطوح مختلف در حوادث اخیر عراق حضور و نقش دارند. آمریکا،‌انگلیس، عربستان، ترکیه، اردن، قطر،‌ امارات، بحرین و به عنوان کشورهای دخیل در این ماجرا حضور دارند.

ج.1. آمریکا: آمریکا با هدف تضعیف دولت عراق و نه سقوط آن به دنبال فشار بر دولت مرکزی از طریق داعش است. همچنین آمریکا به دنبال آن است که با ناآرام کردن عراق حضور دوباره ی خود در عراق را توجیه و منطقی جلوه دهد و یا به بهانه ی کنترل داعش طرح همکاری با ایران در مسأله ی عراق را مطرح کند تا برای بحث مذاکرات هسته ای گزینه برای چانه زدن داشته باشد. از این منظر ورود داعش از ابعاد مختلف منافع آمریکا را تقویت و تأمین خواهد کرد.

ج.2. عربستان: دومین کشور دخیل در حوادث عراق عربستان است. عربستان به شدت از حضور مجدد نوری المالکی در منصب نخست وزیری مخالف است و مایل است تا گروه های همسو با عربستان در عراق به قدرت برسند. از طرف دیگر با سقوط صدام و قدرت گرفتن جریان های شیعی در عراق مبتنی بر اکثریت شیعه در این کشور عملا عراق تبدیل به کشورهای هم پیمان ایران یعنی رقیب عربستان در منطقه شده است. از طرف دیگر تقویت جریان های شیعه منطقه نظیر پاکستان، ایران، عراق و لبنان از منظر عربستان به معنای تغییر هژمونی قدرت در منطقه محسوب می شود.

ج.3. ترکیه: ترکیه سومین کشوری است که در مرحله ی بعد از آمریکا و عربستان قرار می گیرد. تحولات منطقه به طور کلی به ضرر ترکیه در حال تغییر است. سقوط محمد مرسی هم پیمان اخوانی جریان حاکم در ترکیه و ظهور السیسی در مصر عملا باعث تضعیف جنبه ی ترکیه در منطقه شد. از طرف دیگر انتخابات سوریه و پیروزی بشار اسد عملا اوضاع را به ضرر جبهه ی ضد سوری تغییر داد. از این منظر ترکیه در تلاش برای ترمیم چهره منطقه ای خود و به دنبال تغییر ساختار قدرت در عراق چندان مایل به حضور مالکی در قدرت نیست. از طرف دیگر منابع سرشار نفت در مناطق اقلیم کردستان برای ترکیه یک منبع انر‍ژی مقرون به صرفه است که می تواند امنیت انرژی ترکیه را تأمین کند. از طرف دیگر به دلیل مخالفت دولت مرکزی عراق با فروش نفت مستقل اقلیم کردستان؛ ترکیه مایل است تا اقلیم کردستان قدرت بیشتری نسبت به دولت مرکزی داشته باشد تا بتواند منافع ترکیه را تأمین کند.

ج.4. سایر کشورها نظیر اردن، قطر، بحرین نیز هر یک با تخصیص دادن سهمی از طرح در تلاش هستند تابع منافع خود عراق را نا امن کنند. قطر برای تقویت جریان های سنی در عراق، بحرین برای تضعیف کشورهای هم پیمان ایران، اردن نیز برای تقویت روابط خود با آمریکا و انگلیس به این نا آرامی ها در عراق دامن می زنند.

د.کدام سناریو ها؟

اما سناریوهای احتمالی این کشورها برای ایجاد بحران در عراق چیست؟

د.1.سناریو مصر

اولین احتمال در مورد بحران عراق می تواند سناریو مصر باشد. یعنی کودتای نظامی برای ساقط کردن دولتی بر خاسته از رأی مردم. در مدل کودتای مصر، آمریکا با همکاری عربستان توانست محمد مرسی را برکنار کرده و بعد از ایجاد حکومت نظامی قدرت را در مصر به قدرت بگیرد. از این منظر؛ آمریکا و عربستان با همکاری سایر کشورها تلاش کردند با کودتا و فشار نظامی دولت مرکزی را ساقط کرده و اوضاع را به نفع جریان ها نزدیک به خود تغییر دهند. در این سناریوی محتمل داعش به عنوان نیروی نظامی نقش اولیه ساقط کردن دولت مرکزی عراق را بر عهده دارد. از این رو خیانت برخی از سران سیاسی و نظامی عراق در این بحران بیش از پیش مشخص می شود. بحرانی که بی شک یک پایه تحلیل آن در داخل عراق و در داخل ساختار نظامی و سیاسی عراق است.

د.2.سناریو مرصاد:

دومین سناریو محتمل طرح مرصاد است. بعد از اینکه عراق در جنگ تحمیلی به نتیجه نرسید تلاش کرد تا منافقین را در این جریان هم بیازماید و هم با ابزار منافقین به هدفی که در جنگ به دنبال آن بوده است برسد. در بحران عراق آمریکا نقش صدام حسین و داعش هم نقش منافقین در حمله به عراق را دارد. داعش با تحریک آمریکا و برخی کشورهای منطقه در قلب منطقه ایجاد شدند. در سوریه به نتیجه مورد نظر نرسیدند،‌ لذا با تحریک آمریکا وارد عراق شدند تا هم ادعای داعش در مورد فتح بغداد سنجیده شود و هم آمریکا با قلع و قع آنان به اهداف خود نظیر حضور نظامی در عراق و فشار بر ایران و هم رها شدن از غده ای به نام داعش آزاد شود.

با این تحلیل با سوق دادن داعش به عراق توسط آمریکا و کشورهای دخیل در بحران عراق هم این شکروها به اهداف خود می رسند و هم اگر نرسند برای همیشه بساط داعش به عنوان ثمره ی سرمایه گذاری های آمریکا و عربستان در منطقه از بین خواهد رفت.

د.3.سناریو تفرقه:

داعش از گروه های تکفیری محسوب می شود اما تلاش دارد خود را به عنوان جریان اهل سنت در منطقه حضور فعال داشته باشد. حضور این گروه نظامی در عراق یعنی قرار گرفتن این کشور در آستانه ی جنگ داخلی، به این ترتیب فتوای آیت الله سیستانی مبنی بر جهاد کفائی باید بسیار ظریف تحلیل شود. از یک طرف داعش و عربستان به دنبال درگیری و تفرقه بین شیعه و سنی در عراق هستند و از طرف دیگر هر گونه فتوای مذهبی می تواند مورد سوء استفاده جریان های تکفیری برای تحریک احساسات قرار گیرد. از این رو آیت الله سیستانی هوشمندانه ضمن نفی آسیب های فتوای جهاد، با اعلام جهاد کفائی دولت مرکزی را در از بین بردن داعش کمک کرده است.

د.4.سناریو تجزیه:

با استقلال نیم بند اقلیم کردستان و شکاف های مذهبی که در عراق وجود دارد، عملا عراق در آستانه  تجزیه قرار دارد. در بحران فعلی عراق هم شاهد سکوت معنادار اقلیم کردستان و عدم حمله داعش به این مناطق هستیم. اقلیم کردستان از جمله پایه های داخلی تحلیل بحران عراق است که تلاش می کند از این بحران برای استقلال کامل خود بهره ببرد.

د.5.سناریو فشار بر ایران:

عراق بعد از سقوط صدام تبدیل به یک کشور هم پیمان برای ایران شد. حضور گسترده شخصیت های سیاسی نزدیک به ایران در عراق و در رأس مناصب سیاسی عراق از یک سو و زمینه های مذهبی و فرهنگی مشترک باعث تقویت هر چه بیشتر عراق با ایران شد. در بحران سوریه نیز عراق به عنوان یکی از کشورهای همسو با ایران در جبهه حامی سوریه قرار می گرفت که با توجه به مرز مشترک عراق با سوریه ، عراق نقشی محوری در کنترل بحران سوریه داشت. از این منظر ایجاد بحران در عراق یعنی بحران در خط مقاومت و همچنین یعنی توالی بحران در کشورهای همسو با ایران.

از طرف دیگر با توجه به مذاکرات هسته ای ایران با 5+1، و با توجه به این نکته که آمریکا احتمالا به اهداف خود در مذاکرات نخواهد رسید، از این رو به دنبال ایجاد فرصت ها و زمینه های چانه زنی برای به دست گرفتن ابتکار عمل در بحران عراق است. از این منظر ایران هر گونه دخالت خارجی در بحران عراق را رد می کند و از طرف دیگر حاضر به همکاری با آمریکا در حل بحران عراق نیست. زیرا قبول هر یک از این موارد یعنی پذیرش امتیاز از آمریکا و این یعنی دادن امتیاز در جای دیگر.

 

جمع بندی و نتیجه گیری:

بحران عراق اولین بحران منطقه و آخرین آن نخواهد بود. کشورهای منطقه و فرا منطقه با تحریک اجاره ای داعش و فرستادن آنان به خاک عراق به دنبال رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده خود هستند. این کشورها با تحریک و تطمیع برخی از سران داخل عراق تلاش کردند تا به اهداف خود برسند. از این منظر سناریوهای مختلفی برای رسیدن به این اهداف محتمل است.

منبع : دیدبان