خاستگاه امت اسلامی در اندیشه‌ی امام

امام خمینی(ره) برای نیل به استراتژی آرمانی خویش، بر مفاهیمی تأکید نموده‌اند که زمینه‌ساز شکل‌گیری و تحقق امت اسلامی هستند. از عمده‌ترین موضوعاتی که خاستگاه امت اسلامی است می‌توان به هویت اسلامی، فرهنگ انتظار، وحدت اسلامی و ظلم‌ستیزی و حق‌گرایی اشاره نمود...

 

در قسمت اول این مقاله، مفهوم امت و ملت به تفکیک مورد بررسی قرار گرفت. در این مقاله، ضمن بر شمردن ویژگی‌های امت، خاستگاه امت اسلامی در اندیشه‌ی امام خمینی (ره) را بررسی خواهیم کرد.

 

ویژگی‌های امت و امت اسلامی

 

از دیدگاه قرآن امت یک امر عینی خارجی نیست که مستقل از ذهن ما تعین و تشخص یافته باشد؛ بلکه امت بر اساس وحدت اعتباری انسان‌ها تحقق می‌یابد.(11) بر این اساس، ویژگی‌های خاصی دارد که در ذیل به بیان آن‌ها می‌پردازیم؛ از جمله ویژگی‌های امت و امت اسلامی عبارت است از:

 

1. قرآن کریم به هر امتی عمل و سلوک خاصی را نسبت می‌دهد. «و ممّن خلقنا أمّه یهدون بالحق و به یعدلون» از آفریدگان ما گروهی هستند که به حق راه می‌نمایند و به عدالت رفتار می‌کنند. (اعراف، آیه‌ی 18)

 

2. هر امتی برای خویش همان امت مزین و آراسته است. «....و کذلک زیّنا لکل أمه عملهم...» این‌چنین عمل هر قومی را در چشمشان آراسته‌ایم. (انعام، آیه‌ی 108)

 

3. هر امتی دارای حیات و ممات است. «و لکل أمّه أجل فإذا جاء أجلهم لا یستأخرون ساعه و لا یستقدمون» هر امتی را مدت عمری است چون اجلشان فراز آید، یک ساعت پیش و پس نشود. (اعراف، آیه‌ی 34)

 

4. خداوند امت اسلامی را امت وسط خطاب می‌کند و برای چنین جامعه‌ای نیز سیره‌ی عملی و نظری رسول خدا را به‌عنوان الگوی میانه‌روی و اعتدال در همه‌ی زمینه‌ها معرفی می‌نماید. از نظر قرآن کریم، همین امر، ملاک برتری امت اسلامی بر دیگر امت‌ها گشته است. «و کذلک جعلناکم أمّه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا و....» این‌چنین شما را امت وسط قرار دادیم تا بر مردمان گواه باشید و پیامبر نیز بر شما گواه باشد. (بقره، آیه‌ی 143)

 

علامه طباطبایی، در این باره، بیان می‌دارند که خداوند برای امت اسلامی آئینی تشریح کرده است که آن‌ها را به اعتدال دعوت می‌کند و هر دو جنبه‌ی روح و جسم را مطابق اقتضای خود به سوی کمال رهبری می‌نماید. بنابراین، امت اسلامی یک نمونه از حد وسط کامل است که می‌تواند مقیاس و سنجشی برای انحراف طرفین افراط و تفریط داشته باشد و شهید و شاهد بودن آن بر سایرین از همین جا نشئت می‌گیرد.(12)

 

ویژگی اصلی و اصل مهم دیگر امت اسلامی، که به‌نوعی مفهوم مکمل این اصطلاح است، مفهوم برادری و اخوت می‌باشد و قرآن کریم شالوده و پایه‌ی جامعه‌ی ایده‌آل خود را بر اساس اخوت اسلامی بنا نموده است. این امر بیانگر آن است که امت اسلامی بر پایه‌ی حاکمیت الهی و وحدت بشری استوار است.

 

از نکات مزبور، به‌خوبی اختلافات ملت و امت آشکار گردید؛ در‌حالی‌که ملت با ویژگی‌هایی چون فرهنگ، زبان، تاریخ و نژاد و قومیت مشترک تعریف می‌شود، امت بر وحدت عقیده تأکید دارد و دیگر مبانی تقسیم‌بندی جوامع را «جاهلی» می‌داند.(13) این مسئله به‌قدری حائز اهمیت بود که در نگاه اهل سنت وجود دو خلیفه یا امام در قلمرو اسلامی قابل قبول نبود و تنها برای توجیه حکومت امویان اندلس، شرط وجود دریا بین دو قلمرو را مطرح ساختند.(14)

 

خاستگاه امت اسلامی در اندیشه‌ی امام خمینی (ره)

 

امام خمینی برای نیل به استراتژی آرمانی خویش بر مفاهیمی تأکید نموده‌اند که زمینه‌ساز شکل‌گیری و تحقق امت اسلامی هستند. از عمده‌ترین موضوعاتی که خاستگاه امت اسلامی امام است، به این موارد می‌توان اشاره نمود:

 

1.  هویت اسلامی

 

هویت از جمله ویژگی‌های انسانی است که مبنای روان‌شناختی دارد و در تعامل «خود» با «دیگری» شکل می‌گیرد. مفهوم هویت در حقیقت پاسخی به سؤال چه کسی بودن و چگونه شناسایی شدن است.

 

 

اسلام شیعی و هویت اسلامی مفهوم کلیدی در اندیشه‌ی امام است که هویت ایرانی در چارچوب آن بازتعریف و بازتولید می‌شود. از نظر ایشان، هویت یک پیش‌شرط اساسی برای حکومت اسلامی و امت اسلامی است؛ به‌طوری که بین هویت و امت رابطه‌ی دوسویه برقرار است.

 

به همین منظور، ایشان در دهه‌ی 1320 با تألیف کتاب کشف‌الاسرار به دفاع از هویت دینی می‌پردازند و رهبری نهضتی را عهده‌دار می‌گردند که پاسخی برای حل بحران هویت جامعه‌ی ایرانی و مسلمانان جهان باشد. در این راستا، ایشان می‌فرمایند: «من به صراحت اعلام می‌کنم که جمهوری اسلامی با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه‌گذاری می‌کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت دعوت نکند و جلوی جاه‌طلبی و فزون‌طلبی صاحبان قدرت، پول و فریب را نگیرد.»(15)

 

از نظر ایشان عنصر اصلی و کلیدی هویت، فرهنگ اصیل اسلامی است که فرهنگی سالم، انسانی و مستقل است.(16) بنابراین، با انحراف فرهنگ، هویت جامعه دچار آسیب جدی می‌شود و موجودیت خویش را از دست می‌دهد.(17)

 

ایشان دوری از اسلام و قرآن، خودباختگی، مصرفی شدن، گرایش به غرب و مهم‌تر از همه رخنه‌ی فرهنگ استعماری به‌عنوان ام‌الامراض را از نارسایی‌ها و معضلات عمده‌ی جهان اسلامی می‌داند که با پناه بردن به اسلام، وارد کردن قرآن در همه‌ی شئون زندگی، بازگشت به اسلام و اجرای احکام اسلامی و خودباوری و بیداری را حلال همه‌ی مشکلات و گرفتاری‌های و عامل مجد و عظمت اسلامی می‌داند تا در پناه آن آرمان امت اسلامی تحقق یابد.(18)

 

2. فرهنگ انتظار

 

انتظار فرج جدای از نقش مهم آن در هویت بخشی به مسلمانان، خود می‌تواند به‌عنوان عامل مستقلی در پویایی و حرکت جامعه و تحقق امت اسلامی نقش داشته باشد. اهمیت فرهنگ انتظار در تحقق امت اسلامی زمانی آشکارتر می‌شود که بدانیم حکومت جمهوری اسلامی در ایران بر مبنای دیدگاه امام راجع به موضوع انتظار تشکیل شده است و این حکومت مقدمه‌ای برای حکومت جهانی امام عصر (عج) است. انتظار در اندیشه‌ی امام از نوع نگاه اجتماعی خاص ایشان به دین و دیدگاه متعهدانه‌ای که نسبت به ادای تکلیف الهی و عمل به وظیفه داشتند بر می‌خیزد. انتظار در قاموس تفکر امام خمینی (ره) به معنی آمادگی فردی و اجتماعی برای برپایی دولت عدل منتظر است و همه باید در این انتظار خدمت کنند. از نظر ایشان، انتظار فرج «انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور انشاءالله تهیه بشود.»(19)

 

انتظار در قاموس تفکر امام خمینی (ره) به معنی آمادگی فردی و اجتماعی برای برپایی دولت عدل منتظر است و همه باید در این انتظار خدمت کنند. از نظر ایشان، انتظار فرج انتظار قدرت اسلام است.

 

3. وحدت اسلامی

 

امام خمینی به‌عنوان یکی از منادیان وحدت اسلامی، شکل‌گیری، پیروزی، بقا و تداوم امت اسلامی را در گرو تحقق آرمان وحدت اسلامی می‌دانستند. ایشان لازمه‌ی اساسی یک امت اسلامی را وحدت حقیقی(20) و وحدت حقیقی را در وحدت قلب‌ها می‌داند(21) و با این بیان استراتژی وحدت خود را نه از طریق تجاوزطلبی و مرزشکنی و به هم زدن قوانین انسانی بلکه از طریق یک مبنای عقیدتی و فکری دنبال می‌کند.

 

 بررسی آثار امام خمینی بیانگر این است که تأکید بر وحدت در آثار ایشان از یک مبنای نظری قوی ریشه می‌گیرد و این تأکید بر مکتب فلسفی عرفانی او، که مبتنی بر وحدت حقیقی عالم خلق و امر و وحدت حقیقی موجود است، استوار می‌باشد.(22) در نگاه ایشان، گرایش به وحدت حقیقی در جامعه‌ی انسانی از جلوه‌های اعتقاد به توحید است و نقطه‌ی مقابل آن، یعنی تفرقه و تکثرگرایی، از ویژگی‌های شرک و نفاق به حساب می‌آید. ایشان، با استناد به آیه‌ی «و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» معتقد است که وحدت حقیقی با دو ویژگی با هم بودن، اجتماع داشتن و اعتصام این جمع به راه حق تعریف می‌گردند و تجمع بدون تمسک به حبل اللهی وحدت نیست.(23)

 

ایشان با بیداری و آگاهی کامل از وضعیت جوامع اسلامی و نگاه به اوضاع اجتماعی حاکم بر آن‌ها «رمز تمام گرفتاری‌های کشورهای اسلامی را در اختلافات کلمه و عدم هماهنگی و رمز پیروزی را در وحدت کلمه و ایجاد هماهنگی»(24) می‌داند و معتقد است دولت‌های استعمارگر خارجی با استفاده از ابزارهای داخلی خود، همچون سران فاسد و مزدور کشورهای اسلامی و عناصر فرهنگی وابسته، که از آن‌ها به «وعاظ السلاطین»، «آخوندهای درباری»، «جیره‌خوار» و «نفاق‌افکن» یاد می‌کند، به تخریب وحدت و انسجام اسلامی ملت‌های مسلمان می‌پردازند و می‌فرماید: «طرح اختلاف بین مذاهب اسلامی از جنایاتی است که به‌دست قدرتمندان که از اختلاف بین مسلمانان سود می‌برند و عمال از خدا بی‌خبر آنان از جمله وعاظ السلاطین، که از سلاطین جور سیاه‌روی ترند و هر روز بر آن دامن می‌زنند.»(25)

 

4. ظلم‌ستیزی و حق‌گرایی

 

امت اسلامی در اندیشه‌ی امام بر مبنای ظلم‌ستیزی و حق‌جویی بوده و اساس آن حق است. امام با رعایت حقوق تمامی انسان‌ها، دفاع از حق و عدالت‌جویی مردم ستمدیده و مظلوم جهان به‌عنوان وظیفه‌ی دولت اسلامی تأکید می‌نمایند. ایشان رسالت جمهوری اسلامی را در دفاع از مظلوم و مبارزه با ظلم نه تنها در سطح ملی، بلکه در سطح جهان می‌داند و تصریح می‌کند که ما طرفدار همه‌ی مظلومین علم هستیم و ظلم‌ستیزی و دفاع از حق محدود به یک حیطه‌ی خاص جغرافیایی نمی‌شود.(26) امام جهان اسلام را دارای ذخایر عظیم همچون نفت و مهم‌تر از آن ذخیره‌ی معنوی و الهی دین اسلام می‌داند که از طریق آن می‌توانند برابر قدرت‌ها غلبه نمایند و از حقوق خود دفاع کنند.(27) ایشان می‌فرماید: «باید مسلمین در آستانه‌ی قرن پانزدهم هجری، به‌پاخیزند و در زیر پرچم الهی‌اسلامی از حقوق حقه‌ی خود دفاع کنند و دست ستمکاران، خصوصاً ابراقدرت‌های شرق و غرب را قطع کنند و دیکتاتوری‌های مدعی دموکراسی و کومونیستی را به جای خودشان بنشانند.»(28) (*)

 

ادامه دارد...

 

منابع:

 

11. مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1372، ص 91.

12. طباطبایی، سید محمد حسین: تفسیر المیزان، ترجمه‌ی جمعی از دانشمندان، جلد اول، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، چاپ ششم، 1376، ص 446 و 445.

13. قاسمی، محمد علی: دیالکتیک امت و ملت در آرای امام خمینی (ره)، فصلنامه‌ی مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، شماره‌ی سوم، پائیز 1389، ص 135.

14. قادری، حاتم: اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، سمت، 1383، تهران، ص 77.

15. خمینی، سید روح‌الله: صحیفه‌ی نور، ج 20، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ص 238.

16. همان، ج 5، ص 200 و ج 11، ص 238.

17. همان، ج 6، ص 40.

18. خمینی، سید روح‌الله: جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر نوزدهم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378، ص 11، 20، 21، 38 و 173.

19. خمینی، سید روح‌الله: صحیفه‌ی نور، ج 20، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ص 198.

20. خمینی، سید روح‌الله: وحدت از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر پانزدهم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1376، ص 15.

21. خمینی، سید روح‌الله: جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر نوزدهم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378، ص 38.

22. فوزی، یحیی: راهبرد ایجاد وحدت در جهان اسلام، حضور (فصلنامه)، شماره‌ی 37، پائیز 80.

23. خمینی، سید روح‌الله: وحدت از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر پانزدهم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1376، ص 14.

24. خمینی، سید روح‌الله: قومیت، ملیت و اندیشه‌ی فراملی از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر سی‌و‌چهارم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1381، ص 62.

25. خمینی، سید روح‌الله: صحیفه‌ی نور، ج 15، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ص 124.

26. همان، ج 4، ص 3.

27. خمینی، سید روح‌الله: جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر نوزدهم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378، ص 32.

28. خمینی، سید روح‌الله: قومیت، ملیت و اندیشه‌ی فراملی از دیدگاه امام خمینی، تبیان (دفتر سی‌وچهارم)، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1381، ص 70.

منبع : برهان