تبار شناسی گروه های قدرت طلب در لیبی
چندی است تنش های سیاسی و امنیتی لیبی را به خود مشغول کرده است، این تنش ها اخیرا جان تازه به خود گرفته است، متن زیر به تبارشناسی گروه های درگیر در صحنه نزاع لیبی پرداخته است...
بعد از گذشت 3 سال از سقوط نظام قذافی در لیبی، دولتمردان و سیاستمداران این کشور هنوز از برقراری ثبات و امنیت در کشور و عبور از مرحله انتقالی به تشکیل دولتی پایدار ناتوان هستند؛ بگونه ای که هر روز بحران جدیدی در این کشور بروز کرده و دورنمای ثبات و امنیت در این کشور حساس آفریقایی را با مخاطرات مواجه می سازد. از تابستان 2012م که کنگره ملی (پارلمان) تشکیل شد، نزاع های متعدد میان دو فراکسیون اصلی (اخوان المسلمین و ائتلاف نیروهای ملی) بروز کرد که بتدریج توان دولت را در مدیریت دوران انتقالی، تشکیل ارتش ملی، مبارزه با فساد و تدوین قانون اساسی تحلیل برد. در نتیجه چنین شرایطی، برخی گروه های قدرت طلب که به واسطه قانون عزل سیاسی به حاشیه رانده شده بودند، از پتانسیل شرایط موجود استفاده کرده و با حمایت های خارجی بر طبل اختلاف و تفرقه در لیبی کوبیدند. به دلیل اهمیت و نقشی که این گروه ها در تحلیل اوضاع جاری بر عهده دارند، لذا نوشتار حاضر در تلاش است که کلیه گروه های مرتبط با قدرت را بصورت اجمالی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد تا از این رهگذر پاسخ مناسبی برای ابهامات موجود در خصوص کیفیت بحران لیبی بیابد.
بازیگران بحران لیبی
شاید بتوان در یک نگاه کلی همه بازیگران دخیل در بحران کنونی لیبی را به سه جریان اصلی تقسیم بندی نمود که بنا به دلایل مختلف ایدئولوژیک، سیاسی، اقتصادی، قبیله ای و ... در یک جبهه گردهم آمده اند. این جریان ها عبارتند از:
1. جریان حامی کودتا و مخالف وضع موجود
رهبری این جریان را "خلیفه بلقاسم حفتر" از فرماندهان ارتش قذافی بر عهده دارد که در سال 1980م به آمریکا گریخت و بعد از انقلاب لیبی در 2011م مجدداً به کشور بازگشت. هواداران حفتر عمدتاً دارای پیشینه نظامی و عضویت در ارتش قذافی هستند. وی خود را فرمانده «ارتش ملی» می خواند و نیروهای تحت امر خود را که همانند دیگر شبه نظامیان لیبیایی متشکل از گردانهای مسلح مردمی است، نماینده دولت می داند. تنها تفاوت نیروهای تحت امر حفتر با دیگر گروههای مسلح لیبیایی عبارت از برخوداری آنها از نظم و انضباط بیشتر که ناشی از حضور عناصر ارتشی در میان آنها است. این گروهها عبارتند از:
یک- گردانهای الصواعق و القعقاع
این دو گردان در منطقه الزنتان واقع در شمال غرب لیبی فعال هستند و به لحاظ سازمانی تحت امر «ریاست ارکان و مرزبانی لیبی» قرار دارند. تاسیس این دو گردان توسط «اسامه اجویلی» وزیر دفاع سابق لیبی در ژانویه 2012م و همزمان با تاسیس «تیپ الوسطی»[1] در مصراته واقع در شرق لیبی صورت گرفت. این در حالی بود که بسیاری از افراد گردانهای قذافی همچون تیپ 32 معزز به فرماندهی «خمیس القذافی» نیز پس از تشکیل، به آن پیوستند. این گردانها یک هفته پس از انتشار کلیپ صوتی منسوب به حفتر مبنی بر تعلیق فعالیت کنگره ملی، اقدام به انتشار بیانیه ای مبنی بر کناره گیری کنگره از قدرت شدند.[2]
دو- فدرالیون یا تجزیه طلب ها
شورای برقه به ریاست "ابراهیم الجضران" و ارتش تحت امر وی به فرماندهی سرهنگ "حامد الحاسی" که مسئولیت حفاظت از چاههای نفت و بنادر صدور آن را بر عهده دارد، همزمان با آغاز تحرکات خلیفه حفتر به حمایت از وی قیام کرد.[3] از این رو، در ماجرای حمله ژنرال حفتر به شهر بنغازی برخی عناصر ارتش برقه از شهر المرج نیز به آن پیوستند. شاید بتوان مهمترین علل حمایت شورای برقه از حفتر را مذاکرات پشت پرده حفتر با رهبران اقلیم برقه دانست که طی آن وعده خودمختاری اقلیم و استفاده از درآمدهای ناشی از فروش نفت به آنها داده شده است. این در حالی است که دولت کنونی به شدت مخالف خودمختاری و تسلط شورای برقه بر چاههای نفتی این منطقه است. همچنین حفتر و شورای برقه دارای دشمنان مشترکی همچون اخوان المسلمین و گروه های تکفیری هستند که همین مسئله باعث نزدیکی آنها به یکدیگر شده است.
.jpg)
سه- ائتلاف نیروهای ملی
ائتلاف نیروهای ملی یک ائتلاف سیاسی است که در فوریه 2012م توسط «محمود جبرئیل» رئیس سابق دفتر اجرایی شورای انتقالی لیبی تاسیس گردید و در اولین انتخابات پارلمانی بعد از انقلاب توانست 39 کرسی را به خود اختصاص دهد. این ائتلاف متشکل از 58 حزب و تجمع است و اعضای آن لزوماً دارای رویکردهای لیبرال نیستند؛ همچنانکه رهبران ائتلاف در اظهارات خود تاکید بسیاری بر اعتقاد خود به مبانی اسلام میانه رو دارند. این ائتلاف در کنار اخوان المسلمین دو ائتلاف مهم پارلمان لیبی را به خود اختصاص می دهند و بنا به اختلافاتی که میان این دو ائتلاف وجود دارد، ائتلاف نیروهای ملی به دلیل رقابت با اخوان المسلمین به حمایت از خلیفه حفتر برخاست و در بیانیه خود در این خصوص اذعان نمود: "اقدامات تروریستی که با هدف ابقای دولت صورت می گیرد، در حقیقت کمک به ساختارهای افراطی و ناسالم است".[4] گفتنی است که ائتلاف نیروهای ملی مسئولیت اقدامات تروریستی در کشور را متوجه رقبای خود یعنی اخوان و تکفیریها می کند.
چهار- قبایل متحد قذافی
قبایل ورشفانه، ترهونه، ورفله بعلاوه شهرهای زلیتن در غرب لیبی از متحدان حفتر هستند که در جریان انقلاب 2011م نیز به حمایت از قذافی برخاستند. این قبایل در دوران قذافی از جایگاه و نفوذ بالایی برخوردار بودند و پس از سقوط نظام قذافی به دلیل آشفتگی اوضاع امنیتی و از دست دادن پشتیبان خود، دچار نوعی ضعف و شکست شدند. زیرا قدرت به یک باره در میان اخوانی ها و دیگر بازیگران صحنه سیاسی لیبی تقسیم شد و این قبایل از گردونه قدرت به دور ماندند. لذا حفتر سعی کرد با دادن وعده بازگشت آنها به قدرت از پتانسیل تاکتیکی آنها استفاده کند. به این ترتیب، قبایل العبیدات، المرابطین، البراعصة، الحاسة، الفوائد، الشواعر، الدرسه، المزین، مریم، القطان، المنفی، التبو، العواقیر، المسامیر و الفرجان که قبیله خود حفتر است بعلاوه خاندان های منصور، بوضاوی و عبد الکریم در چندین نوبت با حفتر بیعت کردند.[5]
در پایان ذکر این نکته ضروری است که برخی گردان های امنیتی مثل «نیروهای صاعقه» و «نیروهای دفاع هوایی» نیز به تازگی حمایت خود را از حفتر اعلام کرده اند. در مجموع می توان ادعا نمود که مردم مناطق غربی عمدتاً حامی حفتر هستند.
2. جریان انقلابی و خواهان حفظ وضع موجود
این جریان طیف وسیعی از نیروهای انقلابی را که علیه نظام قذافی بپاخاستند را شامل می شود که عبارتند از کنگره ملی، حکومت انتقالی، گردانهای مختلف اسلامی، اخوان المسلمین و مردم مناطقی از لیبی همچون جبل نفوسه، مناطق آمازیغ نشین و مصراته. این جبهه به رغم داشتن مشروعیت و وجهه قانونی، به دلیل فقدان هماهنگی میان اعضا از کارایی و توان بالایی برای اداره اوضاع کشور برخوردار نیست.
یک- کنگره ملی (پارلمان)
کنگره ملی لیبی متشکل از 200 نماینده است که وظیفه قانونگذاری بعد از انقلاب و تشکیل دولت انتقالی را برعهده دارد. بر اساس قانون اساسی موقت لیبی که بعد از سقوط نظام قذافی تدوین گردید، کنگره ملی تنها نماینده قانون مردم این کشور است و از 3 ائتلاف اصلی: اخوان المسلمین، ائتلاف نیروهای ملی و افراد مستقل تشکیل می شود.
دو- اتاق عملیات نیروهای انقلابی
اتاق عملیات انقلابی لیبی در حقیقت مرکز فرماندهی و هماهنگی میان نیروهای شبه نظامی انقلابی است که در جریان انقلاب علیه قذافی تقریباً بیشترین نقش را بر عهده داشتند. فرماندهی این اتاق را «زیاد بلعم» بر عهده دارد. اعضای این اتاق را گردانهای رأف الله السحاتی، 17 فوریه، شهدای الزنتان، عمر المختار و شهدای لیبی آزاد تشکیل می دهند. این پنج گردان که نقش اصلی را در آزاد سازی منطقه شرق لیبی بر عهده داشتند، به شدت در تلاش برای تشکیل و سازماندهی ارتش ملی هستند؛ زیرا از سازماندهی بالا، قدرت نظامی گری، تسلیحات پیشرفته و نیروی انسانی جوان و آموزش دیده برخوردارند. لازم به ذکر است که گردانهای رأف الله السحاتی دارای گرایش های اخوانی هستند، لذا در اولین حمله حفتر به بنغازی با هم درگیر شدند .
سه- اخوان المسلمین
سابقه فعالیت اخوان المسلمین در لیبی به اواخر دهه 40 باز می گردد. در این برهه از زمان، تحصیل برخی از جوانان لیبیایی در دانشگاه های مصری به ویژه الازهر و در مقابل حضور گروهی از مبلغان مصری در دستگاه های اداری و مذهبی لیبی باعث رشد تفکرات حسن البناء در میان مردم لیبی گردید. اخوانی های لیبی در دوران حاکمیت خاندان السنوسی آزادانه حق فعالیت داشتند، اما در زمان قذافی به دلیل مخالفت با گرایش های سوسیالیستی و جماهیری قذافی به حاشیه رانده شدند. لذا در دوران انقلاب علیه قذافی نقش برجسته ای در اسقاط نظام وی بر عهده داشتند. بعد از انقلاب 2011م نیز با تاسیس حزب «عدالت و سازندگی» بصورت رسمی و سازمان یافته وارد عرصه سیاسی کشور شد و توانست در انتخابات پارلمانی 41 کرسی از مجموع 80 کرسی اختصاص داده شده به احزاب و 24 کرسی از مجموع 120 کرسی متعلق به افراد مستقل را به خود اختصاص دهد. [6] در حال حاضر رهبری جریان اخوان المسلمین لیبی را "بشیر الکبتی" بر عهده دارد که به دلیل مخالفت با نظام قذافی به مدت 33 سال را در آنجا اقامت داشته و پس از سقوط نظام قذافی به لیبی بازگشت.[7]
چهار- انقلابیون جبل نفوسه
جبل نفوسه (یا جبل غربی و جبل طرابلس) در شمال غرب لیبی واقع شده است که عمدتاً قبایل آمازیغ در آن ساکن هستند. مردم این منطقه در زمان قذافی چندان مورد توجه حکومت مرکزی قرار نداشتند، لذا با آغاز انقلاب مردمی علیه نظام قذافی قیام کرده و پیروزی های بسیاری در مقابل گردانهای قذافی کسب کردند. از نظر انقلابیون جبل نفوسه، اقدامات حفتر در ادامه سیاست های قذافی است.[8] شهرهای فالوت، غریان وبرخی مناطق آمازیغ نشین مثل القلعه، یفرن و جادو جز انقلابیون جبل نفوسه محسوب می شوند.
پنج- گردانهای مصراته
این گردانها منظم ترین گردانهای منطقه غرب لیبی هستند که همسو با جریان های سیاسی این منطقه فعالیت می کنند. گردانهای مصراته به شدت مورد حمایت مالی و سیاسی تجار ثروتمند و مجلس شیوخ مصراته قرار دارند. طبق آخرین برآوردهای صورت گرفته در حدود 35 هزار نفر در این گردانها حضور دارند. این گردانها علاوه بر در اختیار داشتن سلاح های سبک، دارای یک گردان زرهی با استعداد 26 تانک و یک تیپ زرهی با استعداد 39 تانک و چندین نفر بر هستند. گردانهای مصراته از مخالفان جدی ژنرال حفتر محسوب می شوند و بارها اعلام کرده اند که در صورت توسعه فعالیت های وی به منظور جلوگیری از جنگ داخلی وارد عمل خواهند شد.
شش- نیروهای سپر لیبی
این نیروها که بخشی از ارتش ملی محسوب می شوند، در سر تاسر لیبی پراکنده هستند و به مثابه یک نیروی نظامی ذخیره در لیبی فعالیت می کنند. هسته مرکزی این نیرو را گروههای شبه نظامی کوچک در شهرهای مصراته، الخمس و دیگر شهرهای کوچک مرکزی لیبی تشکیل میدهند و مجموعاَ از 3 تیپ اصلی در شرق، مرکز و غرب لیبی تکیل شده است. از جمله مهمترین وظایف این نیرو میتوان به اجرای قانون، تامین امنیت مناطق و اموری نظامی اشاره کرد. لازم به ذکر است که این نیرو، بر خلاف دیگر گروههای مسلح، دارای وجهه خوبی در رسانههای اجتماعی است و اعمال خیریه این گروه معمولا از سوی رسانههای مذکور مورد تقدیر و تشکر واقع میگردد.[9]
در مجموع می توان ادعا نمود که جریان انقلابی لیبی به رغم برخورداری از مشروعیت مبتنی بر قانون اساسی، تجهیزات پیشرفته و سلاح های سنگین، حمایت مستقیم از سوی مردم شهرهای مصراته، جبل نفوسه و جنوب لیبی و حضور عناصر با تجربه و آموزش دیده بنغازی و منطقه شرق لیبی، فاقد توان کافی برای مقابله با نیروهای حفتر هستند.
3. گروههای مسلح جهادی
نیروهای جهادی ضلع سوم بحران کنونی لیبی هستند که مخالف دولت سازی، دموکراسی، ژنرال حفتر و هم پیمانانش و حتی جریانهای انقلابی هستند. اکثریت قریب به اتفاق گروه های مسلح جهادی در مناطق شرقی لیبی به ویژه شهر درنه واقع در منطقه در منطقه جبل الاخضر حضور دارند. این منطقه که در شمال شرق لیبی قرار دارد و منطقه ای تروریستی به شمار م آید، از دیر شاهد درگیری های متعدد میان استقلال طلبان لیبیایی و مهاجمان ایتالیایی به رهبری اسطوره استقلال طلبی لیبی «عمر مختار» بوده است.
یک – جماعت انصار الشریعه
گروه انصار الشریعه چند ماه پس از سقوط نظام قذافی توسط برخی از عناصر اسلامگرای لیبیایی در آوریل 2012م تاسیس شد. چند ماه قبل از تاسیس این گروه، تعدادی از گردانهای اسلامگرای لیبی ازشهرهای مصراته، درنه و سرت در یکی از روستاهای اطراف بنغازی در چارچوب "گردهمایی یاری شریعت" حضور به هم رساندند و زمینه های تشکیل گروه جدیدی تحت عنوان انصار الشریعه در لیبی را فراهم ساختند. اگرچه در این میان نقش گردانهای "رأف السحاتی" و "سپر لیبی" از جایگاه ویژهای برخوردار است. [10] لازم به ذکر است که این گروه از سوی مقامات غربی به دست داشتن در حمله به سفارت آمریکا در بنغازی و کشته شدن سفیر این کشور در سال 2012م متهم است و در فهرست گروههای تروریستی قرار دارد. انصار الشریعه به دنبال اجرای کامل قوانین شریعت در کشور است، اما تعداد افراد آن ناچیز است و در حال حاضر رهبری این گروه را "محمد علی الزهاوی" بر عهده دارد.
دو- شبه نظامیان منطقه درنه
به ادعای بسیاری از تحلیلگران، شبه نظامیان منطقه درنه از تندورترین عناصر مسلح در لیبی محسوب می شوند که دارای تفکر جهادی و تکفیری بوده و بر شهر درنه در شمال غرب لیبی سیطره دارند. این گروهها که دارای ارتباطات گسترده با سازمان القاعده هستند، متشکل از چندین گروه جهادی شامل گردان شهدای بوسلیم، مجلس شوری شباب الاسلام و تعدادی گردانهای پراکنده است که هدف اصلی آنها ترور نیروهای نظامی و امنیتی و عناصر وابسته به رژیم قذافی است.[11]
4. گروههای بی طرف
در این میان برخی گروهها هستند که ضمن مخالفت با هر دو جریان کودتاطلب و انقلابی، به دنبال ثبات و امنیت لیبی هستند و لذا حضور پارلمان در این کشور را ضروری می دانند. از جمله این گروهها می توان به شورای نظامی طرابلس و نیروهای سپر لیبی که در حد فاصل شهرهای سرت و مصراته حضور دارند، اشاره کرد.
نتیجه گیری
کشور لیبی در وضعیت پیچیده ای به سر می برد و حضور گروه های مختلف سیاسی و شبه نظامی بر پیچیدگی اوضاه افزوده است. در چنین شرایطی که تقریباً جریان های مخالف و رقیب از توان رقابت یکسان برخوردارند، تنها عوامل خارجی از قبیل حمایت کشورهای خارجی دخیل در لیبی همچون آمریکا، فرانسه، قطر و امارات می تواند کفه ترازو را به سمت یکی از جریان های مذکور سنگین کند. با این حال، چون بحران لیبی هنوز در اولویت اول کشورهای فرامنطقه ای مذکور قرار ندارد و مسائل مهمتری همچون سوریه، عراق و مصر در صدر توجهات آنهاست، لذا ورود جدی آنها به بحران لیبی حداقل تا تعیین سرنوشت اولویت های نامبرده متصور نیست.
[1] این تیپ توسط «یوسف المنقوش» فرمانده ارکان ارتش ملی با استعداد 14 هزار نیرو تاسیس گردید.
[2]http://www.aljazeera.net/programs/behindthenews/2014/2/18/%D8%A7%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B6%D8%A7%D8%B9-%D8%A8%D9%84%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%A7-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%AA%D9%87%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B9%D9%82%D8%A7%D8%B9-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%88%D8%A7%D8%B9%D9%82
[3] http://www.alwasat.ly/ar/news/libya/7715/%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%A8%D8%B1%D9%82%D8%A9-%D9%8A%D9%86%D8%B3%D9%82-%D9%85%D8%B9-%D8%AD%D9%81%D8%AA%D8%B1-%D9%88%D9%8A%D9%86%D8%B4%D8%B1-%D9%83%D8%AA%D9%8A%D8%A8%D8%AA%D9%8A%D9%86-%D8%BA%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%AF%D8%B1%D8%A9.htm
[4] http://www.alittihad.ae/details.php?id=45169&y=2014
[5] http://www.islamion.com/frame/31337/%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D9%84%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D8%B9-%D8%AD%D9%81%D8%AA%D8%B1-%D9%88%D9%85%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D8%A9-%D8%AA%D8%B1%D9%81%D8%B6%D9%87
[6] http://didban.ir/fa/news-details/167/
[7] http://www.ikhwanwiki.com/index.php?title=%D8%A8%D8%B4%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A8%D8%AA%D9%8A
[8]http://www.almanaralink.com/press/2012/07/20001/%D8%AE%D9%84%D9%8A%D9%81%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%83%D9%84%D9%89-%D8%A3%D9%85%D8%A7%D8%B2%D9%8A%D8%BA-%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%84%D8%B9%D8%A9-%D9%88%D8%B9%D8%B1%D8%A8-%D9%83%D9%83%D9%84%D8%A9-%D8%AF/
[9] http://didban.ir/fa/news-details/4853/
[10]http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D9%86%D8%B5%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D8%A9_%28%D9%84%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%A7%29
[11] http://www.alaraby.co.uk/investigations/8b9a1647-7c6e-443e-9e76-f168412c7b8c
برگرفته از دیدبان
