بازگشت مصر به دوران جنگ سرد اول

 روابط روسیه و مصر در دوران جنگ سرد اول روابطی دوستانه بود، اما با قدرت گرفتن انور سادات و گرایش‌های غرب‌گرایانه‌ی وی و همچنین عدم حمایت جدی روسیه از مصر در جنگ با اسرائیل، دو کشور از هم دور شدند و مصر آمریکا را به‌عنوان متحد اصلی خود انتخاب کرد...  

گروه بین‌الملل برهان/ محمدرضا مرادی؛ مردم مصر از 25 ژانویه 2011 که حسنی مبارک را از قدرت برکنار کردند، به صورت آشکاری از تغییر در زمینه‌های مختلف سخن می‌گفتند. سیاست خارجی نیز از جمله این زمینه‌ها بود که از دهه‌ی هفتاد میلادی تا 2011 به‌نوعی منفعل و وابسته شده بود. در زمان حسنی مبارک، سیاست خارجی مصر با اتکا به پشتوانه‌ی آمریکا رفتار می‌کرد و ابتکار عملی نداشت. با برکناری مبارک به نظر می‌رسد گروه‌های مختلف مصری برای افزایش قدرت چانه‌زنی خود، تصمیم به افزایش مراودات نظامی و اقتصادی با روسیه دارند. از طرفی دیگر، با توجه به اهمیت ژئوپلیتیکی مصر، روسیه برای تقابل با قدرت آمریکا و توازن قدرت با این کشور، به سمت هم‌پیمانی با نظام جدید مصر گام بر می‌دارد. اخیراً در دیدارهای وزرای دفاع و خارجه‌ی مصر با مقامات روسی، توافق اولیه برای ارسال جت‌های جنگنده‌ی میگ29، سامانه‌های موشکی دفاع هوایی، هلی‌کوپترهایMi-35، موشک‌های ضدکشتی، تسلیحات سبک و مهمات به مصر حاصل شده است.[1] قرارداد سه میلیارد دلاری مصر و روسیه نخستین بار در جریان سفر رسمی سرگئی لاوروف، وزیر خارجه و سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه، به قاهره در ماه نوامبر مطرح شد.

 

در حال حاضر، مصر بین 60 تا 65 درصد از نیازهای نظامی خود را از آمریکا تأمین می‌کند؛ اما با بهبود روابط مصر و روسیه، میزان تأمین نیازهای نظامی از شرق می‌تواند افزایش داشته باشد.

 

در این مقاله به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال هستیم که هدف مصر از افزایش همکاری‌های خود در حوزه‌های مختلف با روسیه چیست و این امر چه تأثیراتی می‌تواند بر مسائل منطقه داشته باشد؟

 

نگاهی تاریخی به روابط دو کشور

 

اوج روابط مصر و روسیه در زمان جمال عبدالناصر بود که با گرایش‌های ناسیونالیستی ناصر، دو کشور به صورت طبیعی در کنار هم قرار می‌گرفتند. در دوران شوروی سابق و از سال 1967 به بعد، ناوگروه دریایی شوروی، متشکل از سی تا پنجاه ناو و کشتی، در مصر حضور داشت و به‌ویژه از زمان روی کار آمدن افسران آزاد و مشخصاً در دوره‌ی جمال‌ عبدالناصر (که دارای گرایش‌های ناسیونالیستی و تا حدودی سوسیالیستی یا سوسیالیست بومی‌شده بود)، روس‌ها با مصر به دلیل مجاورت مصر در دریای سرخ و کانال سوئز، ارتباط بین دریای مدیترانه و اقیانوس هند و مجموعه‌ی خطوط ارتباطی از جنوب اروپا و اقیانوس هند به شمال آفریقا و به‌ویژه شمال شرق آفریقا، ارتباط تنگاتنگ داشتند.

 

در واقع عمق این روابط به حدی بود که روس‌ها در حوزه‌های مالی و نظامی، کمک‌های فراوانی به مصر می‌کردند و متحد نزدیک قاهره محسوب می‌شدند. اما آغاز جنگ شش‌روزه‌ی 1967 میان اعراب و رژیم اسرائیل، به‌تدریج زمینه‌های لازم جهت تضعیف روابط تنگاتنگ روسیه و مصر را مهیا ساخت؛ چراکه روس‌ها اگرچه تا آن زمان در مواضع بین‌المللی خود حمایت‌های سیاسی و معنوی متعددی از مصر انجام می‌دادند، اما در این جنگ روس‌ها آن‌طور که باید و شاید عمل نکردند و حمایت‌های سیاسی که آمریکا از رژیم صهیونیستی کرد، انجام ندادند.

 

 

لذا به مرور زمان و بعد از مرگ ناصر، کم‌کم نشانه‌های روی‌گردانی مصر از روسیه نمایان شد و در این راستا و در پاسخ به عدم حمایت جدی روس‌ها از مصر در جنگ شش‌روزه و در سال 1972، یعنی یک سال قبل از جنگ اعراب و رژیم اسرائیل، در اکتبر 1973، انور سادات، رئیس‌جمهور مصر، در چارچوب استراتژی نزدیک شدن به غرب، 17 هزار مستشار روسی را ظرف یک هفته از مصر اخراج کرد. این در حالی است که قبل از آن در 15 مه 1971 نیز وی چهره‌های نیرومند طرفدار شوروی و در رأس آن‌ها، علی صبری، نایب‌رئیس جمهوری و شعراوی جمعه، وزیر کشور، را بازداشت کرده بود.[2]

 

در سال 1976 مصر معاهده‌ی دوستی و همکاری با مسکو را، که در سال 1971 امضا کرده بود، لغو کرد. مصر خرید اسلحه از شوروی را، هم‌زمان با نزدیک شدن به پیمان صلح با اسرائیل، به‌طور کامل متوقف کرد و به خرید سلاح از آمریکا روی آورد. آمریکا نیز از زمان پیمان کمپ‌دیوید، سالانه 1.3 میلیارد دلار به این کشور کمک می‌کند.

 

در زمان حسنی مبارک، سعی بر آن بود که روابط با روسیه از سر گرفته شود. وی در آغاز دهه‌ی هشتاد میلادی سیاست «تنش‌زدایی تدریجی» را در پیش گرفت. بعد از حدود بیست سال دوری دو کشور از هم، یک هیئت روسی به ریاست معاون وزیر دفاع این کشور در سال 1995 به مصر رفت تا پرونده‌ی همکاری‌های نظامی را بار دیگر به جریان بیندازد. بعد از آن، تا دو سال ارسال تانک‌های T8034 و هلی‌کوپترها و دیگر تجهیزات به مصر ادامه پیدا کرد.

 

روابط نظامی بین دو کشور با سفر ایگور سرگیف، وزیر دفاع روسیه، به مصر در سال 1998، گرم‌تر از قبل شد و دو کشور در مورد توسعه‌ی شبکه مخابراتی در امور نظامی به توافق رسیدند و واردات تجهیزات نظامی روسی بسیار بیشتر از یک دهه‌ی پیش شد. در سال 2008 مصر از روسیه هلی‌کوپتر، سیستم‌های رادار و موشک‌های ضدهواپیما دریافت کرد.

 

در سال بعد، یعنی در 2009، دو معاهده‌ی همکاری استراتژیک نظامی و فنی در جریان بازدید دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهور سابق روسیه، از مصر امضا شد. بعد از آن، به سبب تحولات مصر، روابط دو کشور متوقف شد تا اینکه محمد مرسی در یکی از شهرهای کوچک روسیه، با پوتین دیدار کرد.

 

اما علاقه‌ی روسیه به تحکیم روابط با مصر، پس از سرنگونی مرسی به وجود آمده است. این علاقه در جریان سفر نبیل فهمی، وزیر خارجه‌ی مصر، به مسکو در سپتامبر گذشته افزایش یافت و طرفین در دیدار بر همکاری‌های نظامی و اقتصادی و فنی با یکدیگر تأکید کردند. در این میان، از چهار ماه پیش، آمریکا مانور مشترک نظامی با مصر را لغو و مصر را تهدید به کاهش کمک‌های مالی و نظامی به مصر کرد. اما در سوی دیگر، روسیه با درک درست از تحولات مصر، با ردوبدل کردن هیئت‌های مردمی با این کشور به سمت تعامل پیش می‌رود.[3]

 

اهداف مصر از نزدیکی به روسیه

 

اهداف نظامی: مصر از زمان توافق کمپ‌دیوید در سال 1979، سالانه 1.3 میلیارد دلار کمک نظامی از آمریکا دریافت می‌کند. تهدید آمریکا به قطع و کاهش این کمک‌ها و لغو مانور نظامی مشترک دو کشور موسوم به «ستاره‌ی درخشان» (النجم الساطع) مصر را به تکاپو انداخت تا برای رفع این مشکل، به جانب روسیه گرایش پیدا کند. امضای قرارداد سه میلیاردی بین دو کشور، در زمینه‌ی فروش تسلیحات نظامی، نشان‌دهنده‌ی دغدغه‌ی جدی قاهره برای یافتن جایگزین یا حداقل توازن قدرت با آمریکاست.

 

با توجه به وضعیت بی‌اعتمادی که در مصر نسبت به آمریکا وجود دارد، به صورت طبیعی، این کشور در صورت انتخاب جایگزین، با کشوری همکاری نظامی خواهد داشت که در سطح جهانی در جایگاه مناسبی قرار داشته باشد. روسیه از دید مقامات نظامی مصر، بهترین جایگزین می‌تواند باشد؛ چراکه این کشور در دوران ناصر هم همکاری‌های نظامی زیادی با قاهره داشته و از سوی دیگر، با توجه به رقابت‌های پنهان و آشکار این کشور با آمریکا، انگیزه‌های لازم را برای همکاری با کشورهای تأثیرگذار منطقه‌ای مانند مصر دارد.

 

 

روسیه بعد از آمریکا دومین کشور قدرتمند نظامی در جهان است. براساس اطلاعات عنوان‌شده از سوی سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و کنگره‌ی آمریکا، جمعیت روسیه حدود 143 میلیون نفر است که از این تعداد، حدود ‌یک میلیون و 200 هزار نفر پرسنل فعال نظامی هستند و تعداد نیروهای ذخیره‌ی فعال این کشور نیز 754 هزار نفر است. بودجه‌ی نظامی روسیه در سال 2011، رقمی معادل 56 میلیارد دلار بوده است.[4]

 

اقتصاد: مصر کشوری است که همواره با عدم توازن در درآمدها و هزینه‌ها روبه‌رو بوده است. درآمدهای ارزی این کشور پنج منبع گردشگری، درآمدهای حاصل از کانال سوئز، کمک‌های خارجی، درآمد کارگران خارج از کشور و نفت و گاز (محدود) است. با وقوع انقلاب 25 ژانویه، مهم‌ترین منبع درآمدی این کشور، یعنی گردشگری، با رکود مواجه شده و در وضعیت وخیمی قرار گرفته است. از طرفی تهدید آمریکا به قطع کمک‌های سالانه، بر مشکلات این کشور ناآرام شمال آفریقا افزوده است.

 

درآمد سرانه‌ی ناخالص ملی در مصر 6.700 دلار در سال 2012 بوده که این میزان از سال2010 هیچ‌گونه تغییری نداشته است. این در حالی است که متوسط نرخ درآمد سرانه‌ی جهانی بیش از 10 هزار دلار و متوسط درآمد خاورمیانه بیش از 20 هزار دلار است. نرخ رشد تولید ناخالص داخلی در سال 2012 هرچند با 2.2 درصد نسبت به 1.8 درصد در سال 2011 افزایش داشته، اما نسبت به نرخ 5.1درصدی در سال 2010 کاهش محسوسی داشته است.[5] براساس آمار دولت مصر، میزان افرادی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند 25.2 درصد در سال 2011 بوده و این میزان نسبت به سال 2009، که 21.6 درصد بوده، افزایش داشته است.[6] از جمعیت 55/84 میلیونی در مصر 26.42 میلیون نفر آماده به کار هستند که 5/13درصد از آن‌ها بیکارند و این میزان نسبت به سال 2011 نزدیک به یک درصد افزایش داشته است. از نیروی کار شاغل مصر 7/14درصد در بخش کشاورزی، 4/37 درصد در بخش صنعت و 9/47 درصد در بخش خدمات مشغول هستند.[7]

 

این وضعیت نابسامان اقتصادی به مصر انگیزه‌های لازم برای تنوع در اتحادها و همکاری با کشورهای دیگر را می‌دهد. به‌ویژه آنکه کشورهای مؤثر جهان نیز به این همکاری و تعمیق روابط مشتاق هستند.

 

 

 ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، اخیراً اعلام کرده مسکو و مصر چشم‌انداز مناسبی برای انجام پروژه‌های بزرگ اقتصادی مشترک دارند. وی همچنین اظهار امیدواری کرد که روابط تجاری دو کشور از حالت رکود خارج و به پنج میلیارد دلار در سال برسد. میزان گردشگران روسیه در سال گذشته از 2.4 میلیون نفر به 1.5میلیون نفر در سال رسیده است. روسیه اخیراً ابراز آمادگی کرده که در احداث کارخانه‌ها و تأمین هزینه‌ی مالی خط مترو و ایجاد سیلوهای گندم، به مصر کمک کند.[8]

 

ارسال این سیگنال‌ها از سوی روسیه بهترین فرصت را برای دولت جدید مصر (که کابینه‌ی آن بنا بر اعلام حازم الببلاوی، نخست‌وزیر سابق، به دلیل مشکلات اقتصادی استعفا داد) فراهم کرده است که بار دیگر خاطرات همکاری با روسیه در دوران جنگ سرد را زنده کند.

 

نتیجه‌گیری

 

نزدیکی مصر به روسیه می‌تواند تأثیرات عمیقی بر خاورمیانه و توزیع قدرت در این منطقه بر جای بگذارد. مصر به دلیل جایگاه ویژه‌ای که در جهان عرب دارد، با نزدیکی به روسیه، به عنوان وارث امپراتوری تزارها، می‌تواند مقدمات تغییراتی در توازن قدرت و اتحادها و ائتلاف‌های منطقه‌ای به وجود آورد.

 

از طرفی،‌ نزدیکی مصر به روسیه و افزایش توانمندی‌های نظامی این کشور، باعث نگرانی رژیم صهیونیستی شده است. بی‌ثباتی‌های داخلی مصر نیز به نوبه‌ی خود، عاملی است برای نگرانی این رژیم. این در حالی است که در طول یک سال گذشته، اسرائیل اذعان داشت وضعیت امنیتی در مرزهای اراضی اشغالی با مصر در منطقه‌ی سینا خوب است و قاهره تهدیدی برای اسرائیل محسوب نمی‌شود؛ اما در حال حاضر، موضع خود را تغییر داده و اذعان کرده است که مصر پس از تحولات اخیر که شاهد آن بود، خطر جدیدی برای امنیت اسرائیل محسوب می‌شود و قرارداد تسلیحاتی اخیر قاهره و مسکو نیز به شکل قابل توجهی توان نظامی مصر را افزایش می‌دهد.

 

افزایش همکاری‌های فنی و نظامی میان مسکو و قاهره و بازگشت مشاوران نظامی روسی به مصر، نمی‌تواند مسئله‌ای مطلوب برای ایالات متحده‌ی آمریکا تلقی گردد. در صورتی که این روابط مستمر باشد، روسیه می‌تواند حتی صاحب پایگاهی نظامی در اسکندریه یا پورت سعید شود. بی‌شک دولت کنونی مصر تجربه‌ی اتکای حسنی مبارک به حمایت‌های آمریکا را مشاهده نموده و نمی‌خواهد در برابر آمریکا دست‌بسته عمل نماید. در واقع دولت جدید به سرنوشت رهبران پیشین مصر، که به حمایت آمریکا از خود امید بسته بودند، کاملاً آگاه است و نمی‌خواهد سرنوشت مشابهی پیدا کند. همین امر باعث شده که این دولت رویکرد جدیدی به شرق داشته باشد.[9]

 

از سوی دیگر، احتمال می‌رود که نزدیکی السیسی و دولت جدید مصر به روسیه، با هدف امتیازگیری از آمریکا نیز باشد. در واقع مصر سعی دارد با افزایش گزینه‌های گشایش سیاست خارجی، آمریکا را در رفتار متقابلش به‌نوعی تعدیل کند.

 

البته هنوز بسیار زود است که به صورت قطعی بتوان در مورد جدایی مصر و آمریکا نظر داد، اما می‌توان نشانه‌هایی از شکاف بین دولتمردان جدید مصر با آمریکا مشاهده نمود. تیم جدید مصر اگر بخواهد این کشور را همانند دوره‌ی ناصر تأثیرگذار معرفی کند، بار دیگر قاهره را به محل تردد هیئت‌های دیپلماتیک تبدیل نماید و در هر مشکل منطقه‌ای، به عنوان یک راه‌حل و نقطه‌ی اتکا برای جهان عرب مطرح باشد، باید استقلال و عزت نفس خود را بار دیگر بازیابد و نسبت به هیچ کشوری کرنش نداشته باشد. در واقع بعد از مرگ ناصر، مصر راه سیاست خارجی را اشتباه برگزید و به جای تأثیرگذاری، تأثیرپذیری و فرمان‌برداری را انتخاب کرد و تغییرات سه سال اخیر مصر می‌تواند سرنوشت سیاست مصر را بار دیگر تغییر دهد و این کشور را در روابط خارجی به راه درست و مناسب بازگرداند.(*)

پی نوشت‌ها:

 

[1]. صحیفه «فیدوموستی» الروسیه، 14 فبرایر 2014.

[2] http://irinn.ir/news/35183/%D8%B1%D9%88%D8%B3-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D9%86%D8%A8%D8%A7%D9%84-%DA%86%D9%87-%D9%85%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D9%86%D8%AF%D8%9F

 

[3]http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&issueno=12771&article=750235#.UwxYjeOSyGI

[4]http://www.militaryparsi.ir/news/1225-%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D8%B1%D8%AA-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%87

[5]http://www.indexmundi.com/egypt/economy_profile.html

[6]www.egyptindependent.com/news/govt-poverty-rate-increased-252-percent-population

[7]http://www.indexmundi.com/egypt/economy_profile.html

[8]studies.alarabiya.net/hot-issues/زیارة-السیسی-لروسیا-بین-المناورة-والتحول-الاستراتیجی-فى-علاقات-مصر

[9]http://khabaronline.ir/(X(1)S(fzkoke015hoeqfy5gibaew1u))/detail/339983/weblog/bahman

منبع : برهان