وحدت بداهتی مبهم

چه بسیار وحدت ها که یا نیت شیطانی دارند و یا نهایتاً به چیزی غیر از رضوان الهی منتهی خواهند شد. لذا شایسته آن است که روح مفهوم وحدت به خوبی در مقام نظر و گاهِ عمل مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد...

 

«وحدت» واژه‌ای است که از ابتدای انقلاب شکوهمند اسلامی تا کنون، یکی از پر تکرارترین توصیه ها از سوی مسئولین نظام مقدّس جمهوری اسلامی بوده و هست. ریشه‌ی این فزونی را می توان به طور خلاصه، مخرج مشترک دو بخشِ نوع حکومتی دانست که یکه و تنها، به منزله شیوه حکومتی ایده‌آل در روزگار امروز خودنمایی می کند: «جمهوری اسلامی». با وجود این، در تعریف و تحدید این واژه‌ی کلیدی و نیز روشن ساختن چرایی و چگونگی به کاربستن و صیانت از آن، اظهارنظرها و موضع گیری ها و گاه اقدامات سیاسی متناقضی صورت می پذیرد که بداهت آن را زیر سؤال می برد.

 

 عده ای از این سو و دسته‌ای از سوی دیگر، بدون در نظر گرفتن آگاهانه یا از روی بی بصیرتی، مهم ترین وصیت سیاسی امام خمینی(ره) و توصیه های مؤکد و پیاپی مقام معظم رهبری(حفظه الله) را نادیده می گیرند و وحدت را برای تنها یکی از دو رکن اساسی نظام(جمهوریت و اسلامیت) می پسندند. یا به وحدت در چارچوب جمهوریت منهای اسلام می اندیشند که بر رد آن دلایل متعددی در جای خود قابل اقامه است و یا درک صحیحی از اسلام ندارند و لزوم وحدت کلمه و اتکا به مردم را قابل استنباط از مبانی اسلامی و یا به صلاح خویش نمی دانند. بنابر آن چه ذکر شد، این مقاله می کوشد ابتدا تصویری از وحدت، به معنای کلی آن به دست دهد و سپس، عناصر آن و فوایدی برای این مهم برشمرَد و درنهایت عوامل ایجاد و حفظ آن را شرح دهد تا گره به ظاهر گشوده ی مفهوم وحدت را در محدوده ی توان خویش بگشاید.

 

وحدت چیست؟

 

وحدت در لغت نامه دهخدا، به معنای یکتایی و یگانگی و نیز انفراد و تنهایی گرفته شده است[1]. از نظر حکما، وحدت، بدیهی و بی نیاز از تعریف است؛ چون معتقدند که وحدت مساوق با وجود است و تعریف آن مانند تعریف وجود ممکن نیست مگر این که دور یا تعریف چیزی به واسطۀ خود آن چیز لازم آید [2]. آن چه از معنای اصطلاحی وحدت مستفاد می شود، گردهمایی گروهی از افراد به صورت آگاهانه حول یک ایدئولوژی به منظور حراست از آن و استواری در مسیری که آن ایدئولوژی اراده نموده، می باشد؛ به نحوی که یکپارچگی و یگانگی آن گروه حاصل شود.

 

زیباترین تصویرسازی از مفهوم وحدت را می توان از آیه ی شریفه ی «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ»[3] دریافت نمود. شیخ طبرسی در تفسیر «حبل الله» به منزله ی عامل وحدت، آورده است:

 

"در تفسیر واژه «حبل‏اللّه»، دیدگاهها متفاوت است:جمعى برآنند که منظور، قرآن شریف است؛ دسته‏اى گفته‏اند مقصود، اسلام است و در روایات آمده است که «حبل‏اللّه» امامان نور هستند. از جمله این روایات،  روایتى است از امام صادق (علیه السلام) که فرمود: «نحن حبل‏اللّه‏الّذى قال واعتصموا حبل‏اللّه ...» (ما آن ریسمان خداییم که فرمود به آن چنگ زده شود. به باور ما، همه این دیدگاهها، پیام آیه شریفه و مفهوم آن است؛ چرا که همه آنها با هم سازگارند. و روایت رسیده از پیامبر گرامى نیز این سخن را تأیید مى کند که فرمود: «ایّهاالنّاس انّى قد ترکت فیکم حبلین ان اخذتم بهما لن تضلّوا بعدى، احدهما اکبر من‏الآخر کتاب‏اللّه حبل ممدود من‏السّماء الى‏الارض و عترتى اهل بیتى...»"[4]

 

شأن نزول این آیه به زمانی باز می گردد که دو قبیله ی «اوس» و «خزرج» در زمان پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) دچار اختلاف و وارد جنگ با یکدیگر شدند. خبر به ایشان که رسید، فورا به محل حادثه آمدند و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان دادند و صلح و صفا را در میان آنها بر قرار نمودند. آیه فوق در اینجا نازل گردید و به صورت یک حکم عمومى همه مسلمانان را با بیان مؤ ثر و مؤکدى دعوت به اتحاد نمود [5].

 

 

 

عناصر وحدت

 

بر مبنای همین آیه شریفه، می توان گفت وحدت در جامعه اسلامی به طور کلی دارای سه عنصر «یکپارچگی»، «دوری از تفرقه» و «الهی بودن هدف وحدت» می باشد. یکپارچگی به این معناست که جماعتی که وحدت را محور عمل خود قرار می دهند، آن چنان متحد شوند که گویی یک کل واحد دارای ساختاری قابل تعریف هستند. مفهوم دوری از تفرقه به منزله یک‌ عمل‌ ناصواب‌ و مفسد و زیان‌بار از نظر دین‌ و عقل‌ را نیز می توان به خوبی در آیه شریفه ی «وَلاَتَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَب‌َ ریحُکُم‌ْ»[6] درک نمود. آفت جان وحدت، تفرقه‌افکنی‌هایی است که همواره در طول تاریخ از سوی دشمنان مفسد و دوستان جاهل، موریانه‌وار بنای وحدت مسلمین را سست نموده است و لذا دشمن شناسی در این باب، اهمیتی بیش از پیش می یابد. آیه ی اخیر پیامد اصلی تفرقه را که همان از بین رفتن توان و مهابت مسلمانانی است که اتحاد می ورزند، به خوبی گوشزد می کند.

 

با وجود این، اگر میل به یکپارچگی و دوری از تفرقه، کالبد وحدت باشند، الهی بودن هدف وحدت، روح این کالبد است. چه بسیار وحدت‌ها که یا نیت شیطانی دارند و یا نهایتاً به چیزی جز رضوان الهی منتهی خواهند شد. لذا شایسته آن است که روح مفهوم وحدت به خوبی در مقام نظر و گاهِ عمل مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. به عبارت دیگر، مفهوم با ارزش وحدت، یک مفهوم نسبی است؛ یعنی باید ملاحظه شود که برای رسیدن به چه هدفی وحدت شکل گرفته است و متحدین چه کسانی یا گروههایی هستند. یک گروه غارتگر هم برای چپاول اموال دیگران با هم متحد و یکپارچه می شوند و از تفرقه و تفرقه افکنان برائت می جویند؛ ولی نمی توان این وحدت را دارای ارزش دانست؛ چرا که این اتحاد به منظور افساد است. بنابر مفهوم آیه شریفه اخیر، وحدتی که مطابق معارف الهی است، چیزی جز تمرکز نیروهای مسلمین بر مسیری واحد و تمسک به رهنمودهای رهبری یگانه به عنوان محور وحدت، به منظور کسب رضوان الهی و غلبه قدرتمندانه بر پلشتی های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در ابعاد داخلی و خارجی رویاروی جامعه ای که متحد شده اند، نیست.

 

به بیان دیگر، ریشه ی بسیاری از ضعف ها و فشل شدن های جامعه ی اسلامی به تعبیر آیه شریفه ی اخیر، در تنازعاتی است که در فقدان وحدت پدید می آید. جامعه ای که سه عنصر وحدت را همراه با لوازم یاد شده سرلوحه ی عمل خویش قرار ندهد، بالطبع بسیار چوب عقب ماندگی و ضعف و اختلاف را خواهد خورد.

 

عوامل ایجاد وحدت

 

مهم ترین عواملی که ایجاد وحدت را سبب می شوند، الفت دادن خداوند بین قلوب و خداپرستی و دوری از هواپرستی هستند:

 

الف) الفت دادن خداوند بین قلوب

 

البته عامل همۀ امور ، ذات مقدس خداوند متعال است ولی در بعضی از مسائل نقش اسباب بسیار کم رنگ است و گویا خداوند متعال در این گونه مسائل به صورت مستقیم و بدون واسطه عمل می نماید. یکی از این موارد، وحدت است.

 

در واقع وحدت واقعی در قلب ها اتفاق می افتد. تا قلب ها به هم نزدیک و نرم نشوند یا وحدتی نیست و یا اگر هست به صورت ظاهری و غیرپایدار خواهد بود .

 

خداوند متعال به مؤمنین یادآوری و گوشزد می فرماید که این خداوند بود که دلهای شما به هم نزدیک نمود: «واذکروا نعمة الله علیکم إذ کنتم أعداء فألف بین قلوبکم فأصبحتم بنعمته إخوانا»[7] و در جای دیگری به صورت صریح تر می فرماید که فقط باید خداوند این کار را انجام دهد و با اسباب مادی امکان پذیر نیست «لو أنفقت ما فی الأرض جمیعا ما ألفت بین قلوبهم و لکن الله ألف بینهم»[8]

 

ب) خداپرستی و دوری از هواپرستی

 

خداپرستی باعث می شود همۀ افراد به سمت یک هدف و در یک جهت حرکت کنند و متفرق نباشند؛ ولی اگر هر کسی به دنبال هوای نفس خودش باشد مسیرها از همدیگر جدا خواهد شد. علاوه بر این، جمعیت خداپرستان واقعی ، همگی از دستورات یک خدا پیروی می کنند و تفرقه در مورد آنها معنا ندارد.

 

برای حفظ وحدت، نیرویی مضاعف نیاز است. اگر به وجود آوردن جامعه متحد دشوار باشد، حفظ و ابقای آن به مراتب دشوارتر است. به نظر می رسد آن چه برای ابقای جامعه متحد و حفظ وحدت نیاز است، می تواند از جمله موارد ذیل باشد.

 

عوامل حفظ وحدت

 

الف) چشم پوشی از منافع شخصی و ترجیح منافع کلی

 

فرد یا گروه خودخواه هیچ گاه نمی تواند با دیگران کنار بیاید چون فقط به دنبال رسیدن به منافع خودش است. در واقع هروقت احساس کند در اتحاد با دیگران زودتر به منافعش می رسد با آنها متحد خواهد شد ولی همینکه ببیند به خاطر اتحاد باید از منافعش دست بکشد دیگر پایبند به وحدت نخواهد بود. بنابراین مبنای وحدت را نباید بر خودخواهی نهاد و ترجیح منافع اکثریت در اولویت است.

 

ب) حلم و کرامت (چشم پوشی نسبت به اشتباهات دیگران)

 

صحیح است که برای حفظ وحدت باید از اشتباهات دیگران گذشت و کل اهم را فدای جزء ننمود؛ ولیکن گاهی هم مصلحت و وظیفه اقتضا می کند که با خاطی برخورد شود.

 

همچنین باید توجه داشت که چشم پوشی به این معنا نیست که فرضاً با کسی که اشتباهات متعددی مرتکب شده است مثل دیگران برخورد شود واگر به دیگران مسئولیت های سنگین داده می شود و به آنها اعتماد می‌شود به این فرد هم اعتماد شود . طبیعتا عقل سلیم چنین اقتضایی ندارد. در واقع نباید به خاطر حفظ وحدت ، همه چیز را نادیده گرفت چون کم کم وحدت باارزش به وحدت بی ارزش و منحرف و فاسد تبدیل خواهد شد.

 

ج) اخلاق نرم و نیکو

 

خداوند متعال دلیل اجتماع مؤمنین گرداگرد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را اخلاق نیکوی ایشان بیان می فرماید و متذکر می شود که اگر بداخلاق می بودی آنها از اطراف تو پراکنده می شدند.«فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک»[9]

 

 

د) پیروی از یک امام و پیشوا

 

همان گونه که ذکر شد، لازمه ی یگانگی روح جامعه ی متحد، حضور یک پیشوای یگانه است. کسی که حائز شرایط رهبری یک جامعه اسلامی در دشوارترین شرایط هم باشد تا به محور و مدار اجتماع گرد هم آمده و  موجب تبدیل آن ها به جامعه ای متحد و سبب ساز پیشرفت و نیل به اهدافی شود که اتحاد برای آن صورت گرفته است. اگر رهبر نباشد تا محوریت و رهنمودها و انذارهایش، حرکت رو به جلوی متحدان را تضمین کند، مدار با کوچکترین نسیمی از دور خارج خواهد شد و نوبت به توفان های سهمگین هم نخواهد رسید.

 

ه) برخورد با عوامل تفرقه افکن

 

همواره در طول تاریخ، بوده اند کسانی که به دلایل متعدد یا نخواسته‌اند وحدت مسلمین را تاب بیاورند و یا با اشتباه‌های محاسباتی و ضعف تدبیر، مانع آن شده‌اند. دشمنان وحدت جامعه اسلامی، از مشرکین صدر اسلام گرفته تا استکبار جهانی در عصر حاضر، چشم دیدن اتحاد مسلمانان را نداشته و در این راه سنگ‌اندازی‌هایی کرده اند که نمونه‌های فراوان آن قابل ذکر است. علاوه بر این دسته، کسانی هم بوده اند که هوای نفس، جاه‌طلبی‌های دنیوی، بی‌تدبیری، بی‌بصیرتی و موارد دیگر علی رغم تمایل ظاهری شان به جریان وحدت، آن‌ها را به مانعی در راه اتحاد جامعه اسلامی مبدل ساخته است. خوارج در عصر امام علی علیه السلام، روشن ترین نمونه تاریخی در این زمینه می باشد. نا گفته پیداست که متوقف ساختن این جریانات، از ضروریات حفظ وحدت در جامعه است؛ اما شناخت صحیح دشمن[10] خود ظرفیت ها و توانایی های جداگانه‌ای را می طلبد که در جای خود قابل بررسی و تحلیل است.

 

 

فواید و آثار وحدت

 

بدیهی است که بر وحدتی که توصیفش رفت، آثار و فوایدی مترتب است که درک آن، لزوم تمسک به این ریسمان الهی را روشن تر می سازد:

 

الف) خشنودی خداوند متعال

 

اتحاد ، مأموربه خداوند است و تفرقه ، منهی‌عنه او: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ [11]؛ پس اگر دو گروه مسلمان با هم متحد باشند به امر خداوند عمل کرده اند و اگر متحد نباشند از دستور او سرپیچی کرده اند و طبعا مورد غضب پرودگار واقع خواهند شد . «و لا تکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البینات و اولئک لهم عذاب عظیم » [12]

 

ب) آرامش

 

زمانی که در جامعه اسلامی وحدت حاکم شود، به طور طبیعی آرامش را در پی خواهد داشت. با تجمیع نیروها حول یک محور واحد و تمرکز قدرت امت واحده، در ابعاد مختلف آرامش سایه می‌گسترد.

 

ج) قدرت در پیشبرد اهداف داخلی

 

نیروی حاصل از وحدت می تواند به همۀ اهداف عالیۀ خود برسد؛ استعدادها هدر نخواهند رفت و نیرویی یکپارچه تشکیل خواهد شد .

 

د) قدرت سیاسی و بین المللی

 

طبعا هر گروه و جامعه ای که درون خود متحد باشد، در مواجهه با دشمنان با قدرت ظاهر خواهد شد و بدخواهان در برابر او احساس ضعف خواهند کرد.

 

ه) تحسین دیگران

 

با وحدت، واکنش سایر جوامع و قدرت ها در حوزه های مختلف، طبعاً کلاه از سر برداشتن و خم شدن در برابر عظمت جامعه متحد خواهد بود.

 

نتیجه گیری

 

صرف نظر از مصادیق حاکم شدن وحدت در جامعه ی اسلامی، کوشش این مقاله آن بود که نشان دهد وحدتی که شاید یکی از سهل و ممتنع‌ترین واژگان قاموس سیاسی هر حکومتی است، در جامعه ای که آرمان مدینه‌ی فاضله‌ی اسلامی را پیش روی خود می بیند، چه عناصری دارد، چگونه به وجود می آید، حفظ می شود و چه فوایدی بر آن بار می شود. وحدت‌کلمه -که بنا بر فرمایش معمار کبیر انقلاب اسلامی رمز پیروزی مردم در بیست‌و‌دوم بهمن سال 1357 و استقرار حکومت اسلامی بود[13]- به همان ترتیب و به شرط پذیرش و میل به تداوم تعریفی صحیح و واحد از وحدت و با شناخت درست عناصر، عوامل ایجاد و مداومت بخش آن می‌تواند اتحادی شود که زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد؛ ان‌شاء‌الله.

 

منابع:

 

1-    لغت نامه دهخدا

2-    ملا صدرا، اسفار، ج 2، ص 83؛ علامه طباطبایی، نهایة الحکمة، ص 138؛ رساله وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، در مجموعۀ یازده رسالۀ فارسی،ص 27؛ آیة الله جوادی آملی، رحیق مختوم، ج 7، ص 25، مرکز نشر اسراء، قم، چاپ دوم، 1382 هـ ش.

3-    سوره آل عمران * آیه 103

4-    طبرسی،امین الاسلام: تفسیر مجمع البیان،ج4؛ ترجمه علی کرمی

5-    مکارم شیرازی،ناصر: برگزیده تفسیر نمونه: ج1، ص 316

6-     سوره انفال * آیه46؛  ترجمه: و با یکدیگر به نزاع بر مخیزید که ناتوان شوید و مهابت و قوت شما برود

7-    سورۀ آل عمران *  آیۀ 103

8-    سورۀ انفال * آیۀ 63

9-    سورۀ آل عمران *  آیۀ 159

10-     ما حق نداریم در شناخت دشمن و آگاهی نسبت به تهاجم او دچار اشتباه شویم. جهت حرکت جامعه اسلامی ما باید همان جهت ضد استکباری و ضد سلطه ی جهانی که امروز بر همه ی جهان اسلام پنجه افکنده است باشد. زیرا سلطه جهانی کفر و استکبار دشمن اساسی، خطر بنیان کن و بزرگترین تهدید کننده ی اسلام و مسلمین است.(از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با علماء، روحانیون و طلاب - 1371/05/07 (

11-    سوره آل عمران * آیه 103

12-    سوره آل عمران * آیه 105؛ ترجمه: همانند آن کسان مباشید که پس از آنکه آیات روشن خدا بر آنها آشکار شد،، پراکنده گشتند و با یکدیگر اختلاف ورزیدند ، البته برای اینان عذابی بزرگ خواهد بود

13-      امام خمینی در 14 بهمن 1357 در جمع اعضای کمیته برگزاری استقبال جهت دستیابی به حکومت اسلامی می‌فرمایند: تنها رمز پیروزی شما وحدت کلمه [است‌] . (صحیفه امام، ج6، 52-50)

منبع :‌برهان